MĄDROŚĆ BOŻA

Niezwykle często zdarza się, że ten sam starożytny tekst jest różnie interpretowany. Niewątpliwie świadczy to o tym, że podczas dokonywania egzegezy należy zachować szczególny dystans. Stwierdzenie to odnosi się w szczególności do dzieł poświęconych problematyce religijno-filozoficznej. Mam tutaj na myśli przede wszystkim Biblię.

Jak częste są to rozbieżności, widzimy chociażby na przykładzie licznych kościołów chrześcijańskich. Prawie każdy z nich uważa, że interpretacja dokonana przez jego egzegetów jest najwłaściwsza i najbardziej bliska prawdzie. Jednakże należy zauważyć, że każda próba odczytania starożytnych myśli i ideii przez człowieka współczesnego, w duchu jego mentalności, wyobrażeń i języka, jest jedynie pewną subiektywną interpretacją. Jest to centralny problem nauk humanistycznych, które rozwijają się na nieco innych zasadach aniżeli nauki ścisłe. Z drugiej strony, takie ograniczenie nie zwalnia nas z obowiązku nieustannego badania treści i zawartości biblijnego objawienia, który nakłada na nas chrystiańska duchowość. Jest bowiem rzeczą zdumiewającą, że przez badanie (analizę) treści (informacji) do nas docierających, a więc analizę wiedzy, pojawia się w człowieku nowa jakość ducha i charakteru. Wiemy, że wiara bierze się ze słuchania, a słuchanie odbywa się za sprawa słowa wypowiedzianego przez Mesjasza. Informacja słowna buduje zatem stan wiary, a powstająca nowa jakość może być nazwana mądrością.

Od dawna interesuję się pewną kwestią, a mianowicie kwestią mądrości Bożej. Ów temat pokazuje w sposób dobitny jak często zmienia się interpretacja. Dlatego sądzę, że właściwe podejście do tego problemu winno polegać na podchodzeniu do Pism z otwartością serca i umysłu, jak również z pokorą i głęboką modlitwą.

Rozważmy zatem kwestię istoty mądrości z Księgi Przypowieści Salomona, jak również mądrości, o której pisze Paweł, wierny sługa i apostoł Jezusa Chrystusa, powołany z woli Boga Wszechmogącego na zwiastuna Ewangelii. Teksty szczególnie nas interesujące znajdują się w zwojach Ketvim [1] oraz w Brit HaDasza (w pismach chrystiańskich) [2].

W drugim i trzecim wieku po narodzeniu Mesjasza według ciała zjawiskiem dosyć powszechnym było utożsamianie owej mądrości z osobą Jezusa. Widać to szczególnie we wczesnej literaturze patrystycznej. Na przykład Tertulian występując przeciwko Prakseaszowi pisze:

"Słyszałem więc Mądrość mówiącą o sobie jako uczynionej drugą osobą: Najpierw Bóg stworzył mnie jako początek swych dzieł, zanim stworzył ziemię, zanim rozmieszczone zostały góry; przed wszystkimi wzgórzami mnie zrodził - naturalnie w swym umyśle tworząc i rodząc. 2. Uznaj na tej podstawie, że towarzyszyła mu ona w akcie twórczym: Gdy przygotowywał niebo, rzecze, byłam przy nim, i gdy utwierdzał obłoki w górze ponad wiatrami i gdy kładł bezpieczne źródła na ziemi ja z nim współdziałałam, byłam tą, której [obecnością] się cieszył, a ja codziennie radowałam się przed nim" [3].

Kolejnym przykładem takiej interpretacji jest myśl Euzebiusza z Cezarei przedstawiona w Historii Kościelnej pisze

"Że zaś rzeczywiście jest Istota, już przed świata stworzeniem istniejąca i trwająca, która Ojcu i Bogu wszechrzeczy służyła przy stworzeniu wszystkiego, co powstało, Istota nazwana Słowem Bożym i Mądrością, wnosić można nie tylko z dowodów już przytoczonych, ale ponadto z własnych ust Mądrości, która przez Salomona jak najwyraźniej Swe tajemnice odsłania tymi słowy: "Ja, Mądrość, namioty w Radzie rozbiłam, I wiedzę i rozum przywołałam sobie. Przeze mnie królowie królują, I mocarze piszą prawa; Przeze mnie wielcy wznoszą się do wielkości, I władcy przeze mnie panują nad ziemią.' Do tych słów dodaje: 'Pan stworzył mnie na początku dróg Swoich dla Swych dzieł dokonania, Przed czasu nastaniem położył dla mnie podwalinę, Na początku, przed ziemi stworzeniem[...]" Istniało tedy Słowo Boże przedwiecznie i objawiło się niektórym ludziom, chociaż nie wszystkim, - oto co w krótkich przedstawiłem wywodach." [4].

Nie są to jedyne przykłady takiej interpretacji. Poza wymienionymi powyżej pisarzami i Ojcami Kościoła istnieje jeszcze kilka innych przykładów utożsamiania mądrości z Synem Bożym. Ale należy zaznaczyć, że nie wszyscy w taki właśnie sposób interpretowali interesujące nas teksty. Niektórzy w mądrości widzieli Ducha Świętego, na przykład Teofil z Antiochii. Gdy wybuchł spór chrystologiczny pomiędzy zwolennikami zrodzenia ex-nihilo a zwolennikami współistotności Ojca i Syna zwany kontrowersją ariańską, niejednokrotnie powoływano się na argumenty związane z tekstami mówiącymi o mądrości Bożej jako pierwszym stworzeniu. Świadczy to o tym, iż w tamtym czasie dominowało przekonanie o słuszności odniesienia tekstu z Przypowieści Salomona do Mesjasza. Nie dowodzi to jednak prawdziwości takiej interpretacji.

Po wprowadzeniu dogmatu trynitarnego zaczęto rezygnować z utożsamiania stworzonej mądrości z osobą Syna Bożego. Na przykład Augustyn z Hippony pisze

"Lecz jak wielka jest różnica między źródłem światła, a światłem odbitym albo między Sprawiedliwością dającą usprawiedliwienie, a sprawiedliwością wynikającą z usprawiedliwienia, tak się też różni Mądrość stwórcza od Mądrości stworzonej" [5].

W przypadku Przypowieści Salomona [1] mamy do czynienia z mądrością stworzoną. Wersety 22-25 mówią

"Pan mnie stworzył, swe arcydzieło jako początek swej mocy, od dawna, 23. od wieków jestem stworzona, od początku, nim ziemia powstała. 24. przed oceanem istnieć zaczęłam, przed źródłami pełnymi wody; 25. zanim góry zostały założone, przed pagórkami zaczęłam istnieć" [6].

Co prawda wiele przekładów hebrajskie słowo qanachi oddaje nie zawsze jako stworzyć, lecz mamy tutaj do czynienia z czynnością dokonaną. Tekst mówi, iż owa mądrość istnieć zaczęła przed stworzeniem ziemi. Mądrość z Przypowieści Salomona jest niewątpliwie bardzo głęboko związana z mądrością z ksiąg uznawanych za apokryficzne. Księga Mądrości Syracha zawiera następujące zdanie

"Jako pierwsza przed wszystkim stworzona została mądrość, rozum roztropności od wieków"[7].

"To Pan ją stworzył, przejrzał i policzył i wylał "Wtedy przykazał mi Stwórca wszystkiego, Ten, co mnie stworzył" [9].

Współczesny komentarz katolicki dotyczący fragmentu [1] mówi, że

"...widzimy ją w postaci osoby, powstałej przed stworzeniem, współdziałającej z Bogiem w dziele stwórczym".

Urywek ten liturgia Kościoła stosuje do Bogarodzicy jako "Stolicy Mądrości" [10]. Lecz komentarz znajdujący się w Biblii Gdańskiej dotyczący interesującego nas fragmentu [1] jest inny

"Syn Boży, Mądrość przedwieczna, okrzyk uczyniwszy na ludzi, opowiada boskie sprawy swoje, stworzenie wszystkich rzeczy, istność przedwieczną, władzę i miłość przeciwko ludowi swemu" [11].

Widać wyraźnie, że co do interpretacji kwestii mądrości nie było zgody kiedyś, i nie ma jej również dzisiaj. Wiele wspólnot takich jak Organizacja Świadków Jehowy, Badacze Pisma Świętego czy Ruch Misyjny "Epifania" konsekwentnie utożsamiają mądrość z Księgi Przypowieści Salomona z osobą Syna Bożego. Lecz po zapoznaniu się z różnymi stanowiskami powstają następujące pytania: Czy sam tekst daje nam podstawy do takiej interpretacji? Czy rzeczywiści mamy do czynienia z opisem stworzenia Syna Bożego, czy raczej z dość powszechnym zjawiskiem zwanym personifikacją?

Nie ulega wątpliwości, że gdyby zwolennicy dogmatu trynitarnego uznali za właściwą identyfikację Syna Bożego z mądrością stworzoną, musieliby zasadniczo zmodyfikować naukę, która na dzień dzisiejszy stanowczo sprzeciwia się narodzinom Syna ex-nihilo. Argumentacja zwolenników utożsamiania mądrości z Synem idzie w kierunku wykazania, że owa mądrość brała udział w dziele stwórczym, a przede wszystkim powołują się na teksty z pism chrystiańskich, które nazywają Chrystusa mądrością. Ale czy rzeczywiście to wystarczy by dowieść, że stworzona mądrość jest tożsama z Synem Bożym? Zauważmy, że w tekście obok mądrości występuje jeszcze pani Głupota [12], z kim więc ją utożsamić?

W księdze Joba spotykamy się również z mądrością, lecz nie tylko bo również

"Otchłań mówi: Nie ma jej we mnie, a morze powiada: U mnie też nie" [13],

"Otchłań i śmierć mówią: Słyszałyśmy wieść o niej na własne uszy" [14].

Nasuwa się więc wniosek, że podobnie jak w przypadku śmierci, otchłani, morza, pani głupoty, tak i w przypadku mądrości mamy jedynie do czynienia z bardzo barwnym, poetyckim opisem. Poza tym w księdze Joba spotykamy się z ciekawym stwierdzeniem

"I rzekł do człowieka: Oto bojaźń Pańska, ona jest mądrością, a unikanie złego rozumem" [15].

Mocnym argumentem przemawiającym za słusznością twierdzenia, iż Syn Boży jest mądrością stworzoną mają być następujące fragmenty [2]. Pierwszy fragment mówi nam, że

"Natomiast dla powołanych - Żydów, i Greków zwiastujemy Chrystusa, który jest mocą Bożą i mądrością Bożą".

Nie ulega wątpliwości, że Syn Boży jest tutaj nazwany mądrością, ale to nie dowodzi, że jest właśnie tą mądrością stworzoną, jeszcze przed założeniem ziemi. Bo stosując taką samą logikę, na tej samej podstawie, można by było utożsamiać Mesjasza ze światłością [17]. Wszak sam Jeszuah powiedział o sobie "Ja jestem światłością świata" [18]. Nie sądzę jednak, aby ktokolwiek próbował dokonywać takiej interpretacji. Zatem wspomniany werset [2], pomimo nazwania tam Syna Bożego mądrością nie ma wielkiej wartości dowodowej.

Kolejnym tekstem, na który powołują się zwolennicy utożsamiania Mesjasza z mądrością wspomnianą w [1] jest następujący fragment:

"Ale wy dzięki niemu jesteście w Chrystusie Jezusie, który stał się dla nas mądrością, i poświęceniem, i odkupieniem" [2].

Mamy tutaj sytuację bardzo podobną do wcześniejszej. Znowu Syn Boży jest nazywany mądrością. Ale fragment ten mówi znacznie więcej. Mówi nam, że to Mesjasz Jeszuah stał się (greckie egenethe) mądrością. A przecież Jeszuah, Mesjasz Domu Izraela, to właśnie Syn Boży narodzony w Betlejem Judzkim. Opis Jego narodzin znajdujemy w pismach chrystiańskich [19] i [20]. Z fragmentów tych wynika, że to Jezus "Stał Się" dla nas mądrością pochodzącą bezpośrednio od Boga.

Brat nasz Paweł mówi nam jednakże więcej na temat mądrości w drugim spośród dyskutowanych fragmentów [2]

"Ale głosimy mądrość Bożą tajemną (greckie enmysterio), zakrytą (greckie he apokekrymmenen), którą Bóg przed wiekami przeznaczył ku chwale naszej, Której żaden z władców tego świata nie poznał, bo gdyby poznali, nie byliby Pana chwały ukrzyżowali".

Tak więc apostoł Paweł mówi o mądrości tajemniczej, zakrytej, która przed wiekami została dla nas przeznaczona. Lecz czy to, że została przed wiekami przeznaczona dowodzi, że już wtedy istniała jako osoba? Paweł mówi o mądrości dawnej i tajemniczej. Wspomina o niej również w innym liście

"Tajemnicę (greckie to mysterio), zakrytą (greckie to apokekrymmenon) od wieków i od pokoleń, a teraz objawioną świętym jego. Im to chciał Bóg dać poznać, jak wielkie jest między poganami bogactwo chwały tej tajemnicy, którą jest Chrystus w was, nadzieja chwały". [21] "Aby pocieszone były ich serca, a oni połączeni w miłości zdążali do wszelkiego bogactwa pełnego zrozumienia, do poznania tajemnicy (greckie tou mysteriou) Bożej, to jest Chrystusa".[22]

Paweł mówi, że Mesjasz, Jeszuah jest tajemnicą, przed wiekami przeznaczoną, ale teraz objawioną.

"A temu, który ma moc utwierdzić was według ewangelii mojej i zwiastowania o Jezusie Chrystusie, według objawienia tajemnicy (greckie mysteriou), przez długie wieki milczeniem pokrytej. Ale teraz objawionej i przez pisma prorockie według postanowienia wiecznego Boga obwieszczonej wszystkim narodom..." [23]. "I abym na światło wywiódł tajemny (tou mysteriou) plan, ukryty od wieków w Bogu, który wszystko stworzył. Aby teraz nadziemskie władze i zwierzchności w okręgach niebiańskich poznały przez Kościół różnorodną mądrość Bożą. Według odwiecznego postanowienia, które wykonał w Chrystusie Jezusie, Panu naszym" [24].

W podsumowaniu, uważam, że odwieczny, ukryty w Bogu plan został zrealizowany (wypełniony) w osobie i życiu Jezusa Mesjasza, Jeszuah HaMasziach. To jest właśnie owa mądrość, którą Bóg przed wiekami przeznaczył dla naszej chwały. Apostołowie przyjęli tę mądrość, głosili i wyznawali, że Jeszuah jest Mejaszem, Synem Błogosławionego, długo zapowiadanym przez pisma prorockie. Pragnę również zaznaczyć, że niniejszy esej nie ma charakteru polemiki z innymi poglądami w tej sprawie, ani nie stawia sobie celu przekonanie do "jedynego słusznego" poglądu. Każdy ma bowiem prawo i możliwość, aby samodzielnie rozstrzygnąć ten problem w swoim sercu i rozsądzić prawdziwość stwierdzenia brata naszego Jana

"... Jezus jest Chrystusem, Synem Boga, abyście wierząc mieli żywot w imieniu Jego" [25].

Bogumił Wiśniewski

PIŚMIENNICTWO
1. Ketvim, Księga Przypowieści Salomona 8.22-30
2. Brit HaDasza, I List Pawła do Koryntian 1.24,30 i 2.7-8
3. Trójca Święta, Tertulian Przeciw Prakseaszowi, VI 1.2, str. 42
4. Euzebiusz z Cezarei, Historia Kościelna, Księga I, 2,14-16, Poznań 1924
5. Św. Augustyn, Wyznania, Świat Książki, Księga XII 15, str. 311,Warszawa 1999
6. w tłumaczeniu Biblii Tysiąclecia, Wydanie Trzecie poprawione, Pallotinum 1990
7. Biblia Tysiąclecia wydanie III poprawione Pozna-Warszawa 1990, Mądrość Syracha 1.4
8. Biblia Tysiąclecia wydanie III poprawione Poznań-Warszawa 1990, Mądrość Syracha 1.9
9. Biblia Tysiąclecia wydanie III poprawione Poznań-Warszawa 1990, Mądrość Syracha 24.8
10. Biblia Tysiąclecia komentarz do [1]
11. komentarz do [1], Biblia Towarzystwa Biblijnego w Polsce, Warszawa 1994
12. Ketvim, Księga Przypowieści Salomona 9.13-18
13. Ketvim, Księga Joba 28.14, Biblia Towarzystwa Biblijnego w Polsce, Warszawa 1994
14. Ketvim, Księga Joba 28.22, Biblia Towarzystwa Biblijnego w Polsce, Warszawa 1994
15. Ketvim, Księga Joba 28.28, Biblia Towarzystwa Biblijnego w Polsce, Warszawa 1994
16. Ketvim, Księga Kaznodzieji Salomona 12.3
17. Tora, Bereszit, I Księga Mojżeszowa 1.3
18. Brit HaDasza, Ewangelia według Jana 8.12
19. Brit HaDasza, Ewangelia według Mateusza 1.18-24
20. Brit HaDasza, Ewangelia według Łukasza 1.30-35
21. Brit HaDasza, List Pawła do Kolosan 1.26-27
22. Brit HaDasza, List Pawła do Kolosan 2.2
23. Brit HaDasza, List Pawła do Rzymian 16.25-26
24. Brit HaDasza, List Pawła do Efezjan 3.9-11
25. Brit HaDasza, Ewangelia według Jana 20.31