Archanioł Gabriel ostrzegał proroka "Bóg ukrywa się za 70 000 zasłon światłości i ciemności. A gdyby te zasłony opadły, nawet ja zostałbym zniszczony". Zwój Vaikra (III Księga Mojżeszowa) okrywa również wiele takich zasłon, za którymi schowana jest istota Haszem, Prawodawcy: "Człowiek - jeżeli sprzeda dom mieszkalny w mieście otoczonym murem, to będzie miał prawo wykupu do końca roku sprzedaży; jego prawo wykupu jest ograniczone" (Tora, Vaikra, III Księga Mojżeszowa 25, 29).² Odczytując dwa pierwsze zwoje Tory, Bereszit (I Księga Mojżeszowa) oraz Szemot (II Księga Mojżeszowa) mamy okazję napawać się skalą występujących tam znaczeń i duchową głębią. W porównaniu do nich odczytanie zwoju Vaikra jest jak marsz w ciemnościach po pustkowiach zawiłości i niejasności.

Sytuacja taka prowadzi do podstawowego pytania. Czy możliwe jest dokonanie syntezy bujnego krajobrazu narracji obecnej w pierwszych dwóch zwojach Tory z bezbarwnym, prawniczym językiem trzeciego zwoju, które, jak wierzymy, zostały wypowiedziane przez Haszem jednym ciągiem do Mojżesza na Górze Synaj? Odpowiedź na to pytanie zdumiewa niezwykłymi konsekwencjami. Doprowadzi nas do matematycznego i przyrodniczego prawa, sformułowanego w 1983 roku przez polskiego Żyda, Benoit B. Mandelbrota w książce zatytułowanej The Fractal Geometry of Nature (Geometria fraktalna przyrody),³ którego idee umożliwią nam nie tylko głębokie wejrzenie w strukturę Wszechświata, ale także w strukturę Tory.

Przystąpmy od razu do syntezy. Przypadki z życia wzięte i opisane w zwojach Bereszit oraz Szemot pokazują w praktyce jak funkcjonuje koncepcja kodeksu praw bez jednoznacznego odwoływania się do samych praw. Jak zauważa jeden z komentatorów: "opowieści te przygotowują nas na konieczność wprowadzenia Prawa i jego mądrości".⁴ Narracja pozbawiona Kodeksu Praw staje się jedynie ciałem pozbawionym duszy. Zaś Kodeks Praw odarty z ilustracji dostarczonej poprzez żywą narrację byłby tylko pięknym, ale zimnym i nieprzystępnym klejnotem. Naturalnie, Kodeks Praw ma tutaj istotne znaczenie ponieważ, jak wiadomo, stanowi rdzeń naszej żydowskiej religii, poczynając od Dekalogu (Dziesięciu Przykazań). Czy same sformułowania języka prawniczego nie są zatem wystarczające? Jakiemu celowi ma służyć rozbudowana narracja? Jay Ladin postawił to samo pytanie w swoim niezwykle wnikliwym devar Torah:

Spostrzeżenia te przydadzą się do odsłonięcia niektórych zasłon światłości i ciemności spowijających zwój Vaikra. Chociaż zagadnienia, które tu poruszę mają charakter uniwersalny, i mogłyby być omówione na podstawie dowolnej parszy tego zwoju, skupię się na przedostatniej parszy Be-har (Tora, Vaikra, III Księga Mojżeszowa 25, 1- 26, 2), która jako fragment Kodeksu Praw szczególnie często nawiązuje do opowieści i wydarzeń opisanych w zwojach Bereszit i Szemot. Parsza podejmuje zagadnienie roku szabatowego dla ziemi, ustala warunki sprzedaży i zakupu własności, podaje w jaki sposób postępować, gdy "twój brat zubożeje", a kończy się uwagami na temat praw odnoszących się do traktowania służących. Rozpocznijmy od wersetu 1 rozdziału 25, pamiętając o kluczowej zasadzie interpretacji Tory: z pozoru mało istotne stwierdzenie może zapowiadać coś bardzo ważnego.

A zatem Vaikra 25, 1, najpierw po polsku, a potem po hebrajsku: "I przemówił YHWH do Mojżesza na Górze Synaj" - "Vayidaber Adonai el Moshe behar Sinai leimor". Następnie Haszem wypowiada słowa dotyczące roku szabatowego dla ziemi. Zwrot otwierający parszę brzmi znajomo. Faktycznie. Prawie każda proklamacja Bożej woli w tym zwoju rozpoczyna się od tego zdania: "I przemówił YHWH do Mojżesza na Górze Synaj" - "Vayidaber Adonai el Moshe behar Sinai leimor". Jednakże w przypadku tej parszy pojawia się pewien nowy element, będący jednocześnie tytułem tej parszy, a mianowicie słowa "na Górze Synaj (dosłownie w Górze Synaj - uwaga tłumacza)" - "be-har Sinai". W tym kontekście rabin Rashi stawia następujące pytanie: "co wspólnego mają ze sobą rok szabatowy i jubileuszowy z Górą Synaj, że aż trzeba było dodatkowo podkreślić w tym fragmencie zwoju Vaikra, gdzie te prawa zostały nadane? Czyż wszystkie przykazania nie zostały nadane w tym samym miejscu, na Górze Synaj?".⁶ Można się domyślać, że oba doniosłe wydarzenia w pewien sposób pozostają w związku ze świętą górą.

Istotnie. Założenie takie wydaje się słuszne. Dalsze fragmenty tekstu rozwijają koncepcję szabatu, który, podobnie jak most o dwóch łukach, spina eony czasu i lat świetlnych przestrzeni dzielące wydarzenia opisane w parszy Be-har do nadania Tory na Górze Synaj, opisanego w Torze, w 20 rozdziale zwoju Szemot oraz do stworzenia Wszechświata, opisanego w 1 rozdziale zwoju Bereszit. W dwóch następnych wersach tej parszy (Vaikra 25, 3-4) czytamy o ustanowieniu roku szabatowego dla ziemi:

Jak piękne i znaczące są to słowa! I wcale nie dlatego, że stały się podstawą dla wprowadzenia zwyczaju roku szabatowego dla profesorów wyższych uczelni. Wersety te rozszerzają pojęcie Szabatu, korony stworzenia wieńczącej dzieło Haszem, od odpoczynku w czasie na odpoczynek konkretnego obszaru przestrzeni. I to odpoczynek nie jakiejś przypadkowej przestrzeni, ale przestrzeni położonej w ziemi świętej Izraela, obiecanej naszym ojcom, celowi wędrówki niewolników niedawno wyzwolonych z Eretz Mitzraim, z których miał powstać Naród. W słowach tych słyszymy dalekie echo i wypełnienie treści rozdziału 13 zwoju Bereszit (13, 14-17), gdy Haszem rozmawiając z Abramem po tym, jak odłączył się od niego jego bratanek Lot:

Podobne echo odnajdujemy także w rozdziale 28 zwoju Szemot (28, 13-14), gdy Haszem przemawia do Jakuba we śnie podczas postoju w Beit-El, po jego ucieczce i rozstaniu w gniewie z bratem Ezawem:

Obietnice dane Abramowi i Jakubowi zostały także otoczone bogatą warstwą narracyjną. Abram osiedla się w Kanaanie, Lot w Sodomie, Bóg zapowiada 400 lat niewoli w Egipcie, Hagar rodzi syna Ismaela, Sodoma i Gomora zostają zniszczone Sara rodzi syna Izaaka, Abraham wypędza swojego pierworodnego Ismaela i nieomal zabija swojego drugiego syna Izaaka, i tak dalej... Uciekając przed Ezawem, Jakub powraca do kraju przodków w Haranie, Lea oraz Rachela zostają jego żonami, służy przez 20 lat u Labana, walczy z aniołem w Jabbok, w końcu odważa się na spotkanie z Ezawem, podczas porodu traci swoją ukochaną żonę Rachel, i tak dalej... Gdy spojrzymy na te opisy oczyma naszych przodków, którzy dopiero co opuścili kraj niewoli, taka narracja wzmacnia i podkreśla kluczową idee. Nagroda w postaci ziemi Izraela, chociaż obiecywana kilkukrotnie, nie stanie się rzeczywistością natychmiast, ale dopiero po stuleciach poddaństwa, zniewolenia i cierpienia. Gdy w parszy Be-har czytamy o roku szabatowym dla ziemi Izraela możemy wyobrazić sobie, co czuli nasi przodkowie, niedawni niewolnicy w Eretz Mitzraim, wiedząc, że do obiecanej ziemi jest bardzo blisko.

"I przemówił YHWH do Mojżesza na Górze Synaj" - "Vayidaber Adonai el Moshe behar Sinai leimor": wersety następujące po tych słowach dotyczą roku szabatowego dla ziemi i są wielka proklamacją Szabatu na świętej górze, wchodząc w rezonans z przykazaniem zachowywania Szabatu cotygodniowego upamiętniającego dzieło stworzenia Wszechświata. Czwarte przykazanie Dekalogu (Szemot 20, 8-11):

Związek pomiędzy parszą Ba-har, a siódmym dniem stworzenia wynika z pewnego rodzaju "kapłańskiej" perspektywy widzenia świata, która jest najlepiej widoczna właśnie w zwoju Vaikra, kapłańskim, ale także w znacznym stopniu w pozostałych zwojach. Fox bada ten związek w bardziej szczegółowo i podsumowuje następująco:

W dalszej części analizy tej parszy powrócimy do koncepcji, według której ludzkie ciało oraz ziemia Izraela stanowią symboliczną reprezentację Kosmosu.

Badanie przesłania parszy Be-har w powiązaniu z nadaniem Prawa oraz ze stworzeniem Wszechświata posiada wystarczające uzasadnienie. Z całą pewnością związek taki istnieje ze zwojem Bereszit 1, gdzie tematem wiodącym jest stworzenie Wszechświata. Obecnie tematem tym staje się stworzenie narodu Izraela. Niczym nie zakłócone funkcjonowanie Wszechświata wymaga ustanowienia licznych praw matematycznych, fizycznych, chemicznych, biologicznych i innych włączając w to prawo grawitacji, elektromagnetyzm, mechanikę kwantową, czy dobór naturalny. Podobnie też sprawne funkcjonowanie narodu wymaga regulacji poprzez nadanie prawa regulującego rozliczne aspekty życia społecznego, np.: kwestie prawnicze, moralne, religijne i etyczne. Głównym celem pozostałej części parszy jest kontynuacja dyskusji na temat praw etycznych, które od momentu nadania Dekalogu na dobre stały się centralnym tematem przesłania.

W wersecie 14 odczytujemy następujące słowa:

"Nie oszukuj swego brata" - "Al tonu ish et ahiv". To ostrzeżenie jest powtarzane jeszcze czterokrotnie, gdy Haszem poucza, jak należy postępować, gdy "twój brat zubożeje" (Vaikra 25, 25; 25, 35; 25, 39; 25, 47). Czy te przykazania dotyczą braci, którzy się wzbogacili? Czy możemy odnaleźć jakieś przykłady podobnych sytuacji we wcześniejszej narracji pierwszych dwóch zwojów? Oczywiście! Przecież złe traktowanie jednego brata przez drugiego to główny temat zwoju Bereszit! Kain zabija młodszego brata Abla. Ismael szydzi z młodszego brata Izaaka i zostaje wypędzony. Werset 14 zwoju Vaikra, który mówi o etycznych postawach podczas sprzedaży ziemi, jak na ironię, znacznie wcześniej jest poprzedzony opisem burzliwego życia Jakuba, który najpierw pozbawił Ezawa prawa pierworództwa oraz błogosławieństwa ojca, co powoduje wybuch gniewu Ezawa i staje się powodem ucieczki Jakuba z rodzinnego domu po to tylko, aby dostać się w spiralę rywalizacji pomiędzy dwiema córkami Labana, Leą i Rachelą. Ukochany syn Jakuba, Józef, zostaje zdradzony przez jego braci, którzy sprzedają chłopca w niewolę, aby w końcu odnaleźć go w Eretz Mitzraim, i w ten sposób zainicjować wydarzenia przepowiedziane Abrahamowi przez Haszem, które w końcu doprowadzą Żydówdo wielowiekowej niewoli w tym kraju. Pamiętajmy o tych słowach, jak z pewnością pamiętali Żydzi podczas wędrówki po pustkowiach, i ponownie przysłuchajmy się brzmieniu słów wersetu 14:

oraz wersetu 35 i 36:

Czyż fakt uprzednio opisanej ślepej i okrutnej rywalizacji rodzeństwa nie wzmacnia mocy nadanego przykazania? Bez wcześniejszej narracji i podania odpowiednich przykładów, jak moglibyśmy w pełni zrozumieć znaczenie przykazania o nie oszukiwaniu swego brata lub przykazania o konieczności działania, gdy brat, który zubożał, znalazł się w potrzebie?

Celem, który Haszem stawia sobie w czasie wędrówki Żydów przez pustkowia, jest uczynienie z tych ludzi narodu etycznego, kierującego się sprawiedliwością. Haszem podkreśla nieustannie w tej parszy i w całym zwoju Vaikra, że troska o dobro drugiego człowieka jest Bożą postawą, osadzoną w Jego transcendentalnej etyce. W wersecie 17 czytamy następujące słowa:

Zbiorowa moralność znajduje tu swoje oparcie w trwodze przed autorytetem Haszem, podobnie jak napisano w zwoju Szemot oraz w wersecie 38 25 rozdziału Vaikra, co samo w sobie jest powtórzeniem Pierwszego Przykazania Dekalogu:

Wiadomo, że kobieta i mężczyzna są nawet w stanie począć się z Haszem, a w konsekwencji posiadają boską iskrę, którą Haszem w nich umieścił dnia szóstego. Poza zasłonami spowijającymi zwój Vaikra spostrzegamy inny pomost o podwójnym łuku, biegnący równolegle do pierwszego, tym razem wskazując powiązania pomiędzy parszą Be-har, a Pierwszym Przykazaniem zwoju Szemot oraz wzniosłym momentem stworzenia kobiety (Bereszit 1, 27):

Mówi się, że kamień węgielny świata znajduje się w centrum Wzgórza Świątynnego w Jeruzalem. Z całą pewnością ten fragment "I stworzył Bóg człowieka na obraz swój" jest kamieniem węgielnym całej Tory. Na zakończenie chciałbym zbadać otoczenie tego kluczowego wersetu po to, aby wyjaśnić matematyczne prawo przyrody, które oferuje głęboki wgląd nie tylko w mechanizmy funkcjonowania Wszechświata, ale także w to, jak działa sama Tora, a w szczególności, w jaki sposób parsza Be-har wiąże się z całością Tory.

Matematyczne prawo, o którym tutaj mowa nazywa się fraktalnym prawem geometrii. Jak zostało to wyjaśnione przez matematyka, z pochodzenia polskiego Żyda, fraktal jest "obiektem geometrycznym posiadającym własność samopodobieństwa, to znaczy dowolna część tego obiektu posiada taką samą strukturę jak całość".⁸ Przyroda obfituje w obiekty fraktalne, na przykład galaktyki, chmury, muszle i muszelki, czy rozgałęziające się drzewo. Bez względu na to, czy ktoś ogląda taki fraktal z bliska czy z daleka, widzi ten sam plan budowy. Wyobraźmy sobie drzewo. Jego pień rozgałęzia się konarami, te zaś przechodzą w gałęzie, gałęzie w gałązki, gałązki w liście, liście w drobne naczynia przewodzące wodę i substancje organiczne. Zmienia się skala, zmieniają rozmiary, ale plan budowy pozostaje niezmieniony i taki sam lub podobny do planu całości. Dział matematyki zajmujący się badaniem takich samopodobnych obiektów nazywa się geometrią fraktalną. Stosując idee geometrii fraktalnej, nauka zdołała przeformułować, uprościć i rozwiązać szereg problemów. To, co najważniejsze dla niniejszych rozważań, to fakt, że to samo prawo fraktalne leży u filozoficznych i strukturalnych podstaw Tory.

Istota fraktalności polega zatem na tym, że kształt dowolnej części fraktala odzwierciedla strukturę całości, która na tej podstawie może zostać bez trudności odtworzona. Co ciekawe taka jest również istota samego życia. Wielokomórkowe układy biologiczne mają bowiem zdolność samoreprodukcji z poziomu pojedynczych komórek. Tora wyraża to fundamentalne zjawisko przyrodnicze słowami opisu trzeciego dnia stwarzania, opisanego w zwoju Bereszit 1, 11-12:

Fraktalna struktura życia: każda forma ożywiona zawiera nasienie, które umożliwia wydanie nowej generacji podobnych form ożywionych. Nie przypadkowo napisano, że dnia szóstego "stworzył Haszem człowieka na obraz swój i podobieństwo". Haszem tworzy człowieka jako mężczyznę i kobietę na podobieństwo obrazu swojej własnej istoty. Bereszit 1, 28-29:

Fraktalna struktura zbioru Mandelbrota

Gdy dzieci Izraela wejdą do ziemi obiecanej przez Haszem, On udzieli im tego samego daru. W wersecie 18 naszej parszy czytamy:

Haszem, ludzkość i owoc: kobieta i mężczyzna przejmują istotę obojga - Haszem, boskiego dawcy życia oraz owocu, przekaźnika życia. Unifikujący obraz drzewa: drzewo jako fraktal, drzewo wydające owoce i nasiona, z których wyrasta nowe drzewo, ludzkość jako boski owoc i Jego źrenica, zrodzone na boskim drzewie, Drzewo Życia pośrodku rajskiego ogrodu, poza nim Drzewo Poznania Dobra i Zła (Bereszit 3, 6-7):

Romantyczna kobieta

Tora jest Drzewem Życia, etz hayim hi, ukrytym za 70 000 zasłon światła i ciemności, a my ludzie jesteśmy kwieciem na jej fraktalnych gałęziach. Spenetrujmy tę fraktalną strukturę, najpierw zaczynając od drzewa, a potem badając samą Tore. Pień, konary, gałęzie, gałązki, liście, kwiatostany. Zwój, parsza, rozdział, werset, wiersz, słowo, litera, tchnienie. Tora jest fraktalem ponieważ, zgodnie z koncepcją Benoit Mandelbrota, dowolnie wybrany jej fragment może być interpretowany i rozumiany jako pomniejszona replika całości. Punkt ciężkości parszy Be-har położony został na poszerzonym pojęciu Szabatu, na nadaniu ziemi, na postawach etycznych, na życiu w pokoju i miłości wobec naszych sióstr i braci, a w razie potrzeby na ich aktywnym wspieraniu. A przecież jednocześnie to właśnie jest istota całej Tory i jej Złotej Zasady. W ten sposób matematyczne prawo geometrii fraktalnej, stworzone zaraz na początku w pierwszym słowie zwoju Bereszit w celu zapewnienia niczym nie zakłóconego rozwoju Wszechświata, pomaga nam teraz zrozumieć istotę całej Tory. Linijka po linijce, tchnienie po tchnieniu, konar po konarze, kwiatostan po kwiatostanie, każdy werset tej parszy, podobnie jak każdy werset zwoju Vaikra, odzwierciedla fraktalną i transcendentalną wizję całości Tory.

Profesor Richard Ellis

Conservative Judaism 1997, 50(1), 27-34

http://www.math.umass.edu/~rsellis/

PIŚMIENNICTWO