Zboru, tych ludzi, którzy w Królestwie Polskim, i w Wielkim Księstwie Litewskim, i w innych Państwach do Korony należących, twierdzą i wyznawają, że nikt inszy, jedno Ojciec Pana naszego Jezusa Chrystusa, jest onym jedynym Bogiem Izraelskim: a on człowiek Jezus Nazareński, który się z Panny narodził, a nie żaden inszy oprócz niego, abo prze nim, jest jednorodzonym Synem Bożym.
Oze:14, 9
Proste są drogi Pańskie, a sprawiedliwi nimi chodzić będą, a przewrotni na nich upadną.
w Rakowie Roku od narodzenia Pańskiego 1619.
PRZEDMOWA DO CZYTELNIKA.
Wiele ludzi różnego nabożeństwa, pragnęło tego, do niemałego czasu, baczny i pobożny Czytelniku, aby wyznanie nasze, o wszystkich tajemnicach nabożeństwa Pana Chrystusowego, abo jako pospolicie mówią, o artykułach wiary Chrystiańskiej onym do wiadomości przyszło: które dotąd, jako się onym zdało, od nas miedzy ludzie podane nie było. Na którym zdaniu acz się bardzo zawodzili, czego jasnym świadectwem są pisma nasze na świat wypuszczone, w których jako wyznanie wiary naszej, we wszystkich co główniejszych częściach dostatecznie podane jest, tak też od bacznego i pilnego czytelnika snadnie pojęte i wyrozumiane być może; jednak iż przed się te pisma, osobne materie mają, a w jednym miejscu wszytkich tajemnic wiary Pana Chrystusowej w sobie nie zamykają, zdało się nam za potrzebną i chwale Bożej, i Pana Chrystusowej, i zbawieniu ludzkiemu pożyteczną ten Katechizm napisać; w którym i tajemnice wiary P. Chrystusowej wszytkie są w kupę zebrane i jako na tablicy jakiej wymalowane, i oczom ludzi wszech wystawiane, i przeciwne rozumienia, gruntownie, ile tak krótkie pisanie znieść mogło, zburzone i zniesione. Czym nie tylko żądaniu ludzi różnego nabożeństwa, jako tuszymy dogodziło się, ale się też i domownikom wiary nie lada jako posłużyło, aby tak przypatrując się jako w niejakim zwierciadle powinnościom Chrystiańskim swoim, w nich się dzień ode dnia pomnażali, i rośli, i widząc jako święta prawda dziwnie jest mocna i ugruntowana, w tym się nad wszystko ukochawszy we dnie i w nocy swoje w niej rozmyślania mieli. Przyjmij tedy pracę tę łaskawie baczny i pobożny czytelniku, której ci się suma i przyczyna przełożyła, a z pilnością czytaj, o to się usilnie starając, abyć ta praca nasza ku zbawieniu pomocną i pożyteczną była: gdyż ku temu osobliwie celowi od nas jest sprawiona, aby zbawieniu wielom ich posłużyła, i wyszła na wielką i wielmożną chwałę Bożą, i Pana Chrystusowę. A sam najwyższy, przez Syna swego niech ci swoim możnym duchem do tego dopomaga, AMEN.
Powiedz mi co to jest Nabożeństwo Chrystiańskie?
Jest droga od Boga ludziom podana i objawiona, ku dostąpieniu żywota wiecznego.
A gdzież jest ta droga podana i objawiona?
W piśmie świętym, zwłaszcza w księgach nowego Testamentu.
Abo też są insze pisma święte, oprócz nowego Testamentu?
Są.
A które?
Pisma starego Testamentu.
A skądże to wiesz iż te pisma starego i nowego Testamentu są pewne?
Stąd, iż nie tylko żadnej przyczyny nie masz dla której byśmy o nich wątpić mieli: ale też, iż jest wielka przyczyna, z której się ich pewność, dostatecznie pokazuje.
A jakoż mi to pokażesz, iż żadnej przyczyny nie masz, dla której byśmy o tych piśmiech wątpić mogli; a naprzód o tych, które są nowego Testamentu?
Takim sposobem, że, ile się baczyć może, cztery są przyczyny, z których słusznie o jakich ksiąg pewności wątpliwość roście; z których żadna tu miejsca nie ma.
Któreż są te cztery przyczyny?
Pierwsza, gdy nie masz wiadomości o tym, kto jest onych ksiąg, o które idzie, autorem. Wtóra, gdy autor ich jest podejrzany. Trzecia, gdy się pokazuje jaka przyczyna, że one księgi są jakim sposobem skażone. Czwarta, gdy są świadectwa słuszne dlaczego tym księgom nie ma być wiara dawana.
Pokażże mi, jako pierwsza przyczyna tu miejsca nie ma?
Tak, iż od samego początku nabożeństwa przez Chrystusa podanego, wszyscy którzykolwiek do tego nabożeństwa się odzywali, choć w wielu rzeczach z strony tegoż nabożeństwa między sobą niezgodni na to się cale zgadzali, i żadnej w tym wątpliwości nie mieli, iż te księgi pisane są od tych pod których imieniem wydane są: Tak iż kto by chciał, o tych autorach wątpić, ten by musiał przynieść pewną przyczynę dla której by się takowej zgodzie wszytkich przeciwić śmiał.
Azali o niektórych z tych autorów nie było wątpliwości miedzy Starymi?
Była wprawdzie wątpliwość o niektórych:ale, iż ci ludzie, którzy o nich wątpili, żadnej słusznej przyczyny tej wątpliwości nie pokazali, wątpliwość ta upaść musiała.
A wtóra zaś przyczyna jako tu miejsca nie ma?
Tak, iż Autor ksiąg jakich podejrzany być może, abo dla tego, iż tych rzeczy niedobrze wiedział, które pisze: abo iż je nie tak pisze jako wie: abo na ostatek, iż w samych jego księgach są znaki tej rzeczy. Lecz z strony autorów tych ksiąg, żadna przyczyna z tych miejsca nie ma jako to o każdej z osobna pokaże.
Pokażże naprzód o pierwszej.
Co się tycze wiadomości, żadnego nie masz o tych autorach podejrzenia; dlatego iż jedni z nich sami oczyma swymi na to patrzyli, i uszyma swymi tego słuchali, co na piśmiech podali, a drudzy od tych że samych dostatecznie tych że rzeczy wyuczeni byli.
Pokaż o drugiej.
Wierność tych autorów stąd się pokazuje, iż ci nie tylko byli ludzie Christjańscy, ale też napierwszy Nauczyciele nabożeństwa Christjańskiego, które tego żadnym sposobem nie cierpi, aby kto w najmniejszej rzeczy, kłamać miał,nie rzekąc w tak wielkiej, która by wszystek świat w błąd zaciągała.
A trzecią jako mi pokażesz?
Tę trzecią stąd możesz obaczyć, iż w księgach tych autorów, nie masz żadnych rzeczy, ani sobie przeciwnych, ani fałszywych; co by się z pilnego wszytkich tych miejsc rozebrania, w których się zda być co takowego, łacno obaczyło.
Pokazałeś mi już jako dwie przyczynie z onych czterech nie mają miejsca żebyśmy o tych księgach wątpić mogli: teraz mi już pokaż trzecią.
Trzecia przyczyna wątpliwości o jakich księgach, była, ksiąg onych zepsowanie, które jeśliby w tych księgach było, musiałoby być abo wszytkiego pisma ogólnie, abo części jakiej. Wszytkiego być nie może; dlatego, iż by już autorami tych pism nie byli ci którzy są wyższej ukazani: A jeśliby w części to zepsowanie być miało, tedy by to było abo w takich rzeczach które są wielkiej wagi; abo w takich, które są małej wagi. W rzeczach tych, które są wielkiej wagi być nie może: bo by się ta cząstka zepsowana zataić nie mogła, dlatego iż by się znaczna niezgoda tej rzeczy, z drugimi pokazać musiała. W rzeczach też małej wagi, jeśliby jakie zepsowanie było, to żadnej mocy nie ma , żeby dla niego one księgi w wątpliwość przyjść miały.
A nie mógł żebyś mi jeszcze tego jakim innym dowodem podeprzeć, iż te księgi nie są skażone?
Mogę. Abowiem niepodobna rzecz jest, żeby Pan Bóg, którego dobroć i opatrzność niezmierzona jest, który narodowi ludzkiemu w tych księgach samego siebie i wolę swoję, i wszystkiego zbawienia naszego drogę objawił, które też od wszytkich pobożnych ludzi przez tak wiele wieków za takie przyjęte były, miał dopuścić, żeby jakim sposobem skażone być miały.
A ona zaś czwarta, to jest ostatnia przyczyna jako tu miejsca nie ma?
To sam łacno obaczyć możesz: gdyż żadnych ludzi godnych wiary nie masz, którzy by przeciwko powadze tych ksiąg świadectwo wydawali.
Ponieważ żeś mi już dowiódł iż żadnej przyczyny nie masz wątpliwości o księgach nowego testamentu, dowiedź mi też i tego przecz im trzeba wierzyć?
Ucz to samo, iż żadnej przyczyny nie masz wątpliwości o tych księgach, jakom ci już pokazał, może być niemałym dowodem iż byś tym księgom wierzył: wszakże pokażę jeszcze inszą przyczynę wielką, dla której im koniecznie wierzyć mamy.
Pokaże ją proszę?
Ta jest, że w tych księgach a nie w żadnych innych zamyka się Religia Christiaństwa; która iż jest prawdziwa, przeto też tym księgom wierzyć potrzeba.
A czymże mi dowiedziesz, że jest prawdziwa Religia Christiańska?
Tym, iż ten który ją podał, był człowiekiem prawdziwie Boskim, i samo też nabożeństwo jest Boskie.
A skądże to mam wiedzieć, że ten który ją podał, jest człowiekiem prawdziwie Boskim?
Stąd, iż cuda Boskie czynił, a przy tej nauce którą opowiadał, okrutnie zabitym będąc, od Boga jest z martwych wzbudzony.
Jakoż to wiesz, iż czynił cuda, a ku temu, iż te cuda Boskie były?
Co się tycze tego, iż czynił cuda, stąd to wiem, iż to nie tylko ci wyznawają którzy weń uwierzyli, ale też nagłównieszy nieprzyjaciele jego, jako są Żydowie. A zaś iż te cuda były Boskie stąd łacno poznasz, gdyć dowiodę, że go Bóg od umarłych wzbudził. Bo ponieważ on to twierdził, że cuda swoje mocą Boską czynił, dosyć się stąd zamyka gdy go Bóg od umarłych wzbudził, że tak było jako on powiedział, to jest, że cuda Boskie były.
Dowiedź że mi tego, że go Bóg od umarłych wzbudził.
Tak ci tego dowodzę: Naprzód, iż zaraz po śmierci wiele było tych, którzy to mocno twierdzili, że go widzieli z martwych wzbudzonego; a dla tej samej rzeczy, iż to twierdzili, wiele utrapienia podejmowali, a niektórzy też i żywot swój położyli: a po tym drudzy, których było wielkie mnóstwo, od onych pierwszych to wziąwszy, także ucisków wiele i śmierci srogich, dla tejże rzeczy podjęli. Stąd koniecznie to płynie, iż abo Jezus prawdziwie był od umarłych wzbudzony, abo iż oni dla tego, aby to świadczyli co sami rzeczą fałszywą być znali, chcieli rozmaite ciężkości i utrapienia cierpieć, i srodze umierać. Lecz to pośledniejsze, żadnym sposobem ostać się nie może: gdyż się mu sam rozum przyrodzony jaśnie przeciwi: Przeto ono pierwsze prawdą być musi.
Cóż masz za drugi dowód tej rzeczy?
Iż to nie podobna rzecz jest, żeby to nabożeństwo które żadnej zacności świeckiej, żadnych pożytków, żadnej rozkoszy nie tylko nie przynosi wyznawcom swoim, ale ich przeciwnym obyczajem, z tych wszystkich rzeczy obnaża, i w wielkie trudności wedle tego żywota, i utrapienia ciężkie wprawuje, od tak wiela narodów przyjęte być miało, gdyby zmartwychwstaniem Pana Jezusowym utwierdzone nie było.
Dowiodłeś mi już tego że ten który Nabożeństwo Christiańskie podał, był człowiekiem Boskim: proszę, pokaż mi też, iż to samo Nabożeństwo jest Boskie.
Pokazuje się to naprzód z tych rzeczy z których to nabożeństwo jest złożone, jako są Rozkazania i Obietnice; a potym z tego wszystkiego co się około niego toczyło.
A jakoż się to pokazuje z tych rozkazań i obietnic, iż to nabożeństwo Boskie jest?
Tak, iż się w rozkazaniach nadoskonalsza żywota świątobliwość, a w obietnicach nadoskonalsze dobro zamyka.
Któreż są te rzeczy, które się około tego nabożeństwa toczyły?
Początki tego: Wzrost abo pomnożenie: a na ostatek skutki.
A jakoż mi z początków dowiedziesz iż to nabożeństwo jest Boskie?
To łacno obaczyć możesz, gdy się przypatrzysz, jacy byli ci którzy to nabożeństwo fundowali, to jest ludzie podli, i u świata wzgardzeni, a przy tym gdy uważysz jakim sposobem to uczynili, to jest, bez wszelakiej powagi, mocy i mądrości ludzkiej, tylko prostym opowiadaniem i namawianiem ludzi ku tej rzeczy.
A z wzrostu, abo pomnożenia jako mi to pokażesz?
Iż za bardzo krótki czas to nabożeństwo tak rozszerzone było, że niezliczona (14)jak miarz liczba rozmaitych narodów, i ludzi uczonych, i nie uczonych, zacnych i podłych, obojej płci, swoje nabożeństwa rozmaite, w których z Ojców i przodków swoich wychowani byli, opuściwszy, to nabożeństwo przyjęli, żadnego w tym pożytku cielesnego nie upatrując, ani się na żadne przeciwności za tym nabożeństwem idące oglądając.
A z skutków na ostatek jako mię tego nauczysz?
Naprzód, że żadna radą ani mocą i gwałtem ludzkim zatłumione być nie mogło: a po tym, że wszytki dawne i starożytne nabożeństwa przez nie upadły; oprócz żydowskiego, które one za takie uznawało, że od Boga swój początek wziąwszy, do pewnego czasu trwać miało.
Pewności Pism Nowego Testamentu dowiodłeś mi dotąd: proszę cię ukaż mi też pewność Pism Starego Testamentu.
Toć króciuchno tak pokazuję, iż Pisma Nowego Testamentu, których pewność dotąd pokazana jest, świadczą o tych piśmiech iż są pewne i prawdziwe: iż tedy świadkowie są pewni, pewne też świadectwo ich być musi.
Już mam na tym dosyć coś mi dotąd pewności pism pokazał: proszę cię powiedz mi też jeśli te pisma tak dostateczne są, że na nich samych tylko w rzeczach zbawiennych, przestać mamy.
Są dostateczne, dlatego iż się w nich dostatecznie opisuje, wiara w pana Jezusa Chrystusa, i posłuszeństwo rozkazań jego; za czym, dla Bożej obietnice, idzie żywot wieczny.
Jeśli tak jest, cóż po onych tradycjach, które w Rzymskim Kościele potrzebne do zbawienia rozumieją, i Słowem nie pisanym zową?
Dobrze to uważasz, że nic po nich zgoła do zbawienia.
Cóż tedy o nich rozumieć mamy?
To mamy rozumieć, iż nie tylko bez potrzeby, jakoś już słyszał, od nich wymyślone są, ale też z niebezpieczeństwem wiary Chrystiańskiej.
Któreż tu może być niebezpieczeństwo?
To, iż przez nie dawa się przyczyna, żeby ludzie od prawdy Bożej, do kłamstwa i wymysłów ludzkich przywiedzeni byli.
Ale prze się zda mi się iż oni tradycji z Pisma Ś. dowieść usiłują?
Te wszytki pisma, które oni ku tej rzeczy przywodzą, nic więcej nie pokazują, jedno, iż Chrystus i Apostołowie, i mówili i czynili niektóre rzeczy, które w Piśmie Ś. Napisane nie są: ale tego żadnym sposobem nie dowodzą, żeby to, co oni oprócz pisma, abo czynili abo mówili, było od nich z rąk do rąk na wieczne czasy, ku chowaniu podano, iżeby to, co się w ich piśmiech zamyka, nie było dosyć, do nabożeństwa i do zbawienia.
Pokazałeś mi dotąd, pewność i doskonałość Pism świętych: proszę cię, pokaż mi też, jeśli te Pisma są są wszystkim pojętne i wyrozumialne.
Ucz się w nich niejakie trudności najdują: wszakże są pojętne i wyrozumialne, zwłaszcza w tych rzeczach, które do zbawienia są potrzebne.
Jakoż mi tego dowiedziesz?
Naprzód takim sposobem: Ponieważ Pan Bóg dlatego osobliwie ludziom podał Pisma Święte, żeby z nich wola jego, o swym zbawieniu poznali, tedyć to niepodobna, aby takie pisma podać miał, które by wszystkim wyrozumialne i pojętne nie były. Po tym, iż na początku Apostołowie do ludzi prostych listy swoje, w których są naprzedniejsze tajemnice nabożeństwa Chrystiańskiego, pisali.
A skądże są tak wielkie niezgody o wyrozumieniu Pisma Świętego?
Stąd, iż ludzie abo niedbale te pisma czytają: abo serca szczyrego, i od wszech przekaz i pożądliwości uwolnionego do czytania ich nie przynoszą: abo onej pomocy z nieba, to jest, daru ducha onego, którego Pan Bóg wszystkim obiecał, którzy go o to we dnie i w nocy proszą, nie szukają.
Na cóż tedy są Nauczyciele?
Na to, żeby ludzie, do tych rzeczy, które oni sami rozumieć mogą, pobudzali, i w wyrozumieniu trudniejszych rzeczy, aby im też pomagali.
Już mi się dosyć stało z strony Pisma Świętego: powiedzże mi, czemuś na początku powiedział, iż ta droga która wiedzie do nieśmiertelności, jest od Boga objawiona.
Przeto, iż człowiek, jako z przyrodzenia swego nic spólnego z nieśmiertelnością nie ma tak żadnym sposobem tej drogi sam przez się poznać nie mógł.
A czemu człowiek nie ma nic spólnego z nieśmiertelnością?
Dlatego, iż i z ziemie od początku uczyniony, i dla tejże przyczyny śmiertelny był stworzony: a przy tym, dla zgwałcenia przykazania Bożego, które jemu było dane, z dekretu Bożego, w samym rozkazaniu wyrażonego, pewnej i wiecznej śmierci poddany jest.
A jako się to z niektórymi miejscami Pisma Świętego zgodzi, gdzie napisano, iż człowiek jest stworzony na wyobrażenie Boże, i stworzony ku nieśmiertelności, i iż śmierć przez grzech na świat weszła?
Co się tycze miejsca tego, gdzie napisano, iż człowiek jest stworzony na wyobrażenie Boże, tak masz wiedzieć, iż to nie znaczy nieśmiertelność (co stąd obaczyć możesz, iż też pod tym czasem, gdy już człowiek był poddany śmierci, uznawa w nich Pismo to wyobrażenie Boże, Gen.9, 6. Kto rozlewa krew człowieczą, przez człowieka krew jego rozlana będzie: abowiem na wyobrażenie swoje Bóg uczynił człowieka. Także Jak.3 , 9 Językiem błogosławimy Boga i Ojca, i w nim przeklinamy ludzi, którzy na wyobrażenie Boże są uczynieni.) ale znaczy władza, i panowanie człowieka, które ma na ziemi, nad wszystkim stworzeniem co się pokazuje z tego miejsca, gdzie o tym jest napisano, Gen:1, 26. Uczyńmy człowieka na wyobrażenie nasze, wedle podobieństwa naszego: A niech panuje nad rybami morskimi, i nad ptactwem powietrznym, i nad bydłem, i nad wszytką ziemią, i nad wszytkim co się czołga po niej.
A o drugim miejscu co mi powiesz?
To miejsce naprzód jest przywiedzione z ksiąg które są jedny z tych które Apokrypha zową: i przetoż z niego pewny dowód iść nie może: a po tym, co pospolicie w tym miejscu przekładają, iż Bóg człowieka stworzył ku nieśmiertelności, to właśnie ma być przełożono, według znaczenia słowa greckiego, w nieskażeniu: a nieskażenie rozumie się nie tylko o przyrodzeniu człowieczym, ale też kondycji abo stanie jego spokojnym, i od wszelkiego nieszczęścia wolnym, aż do kresu jemu przyrodzonego; co że się tu tak rozumieć ma, z dalszych słów przeciwko tym wystawionych, pokazuje się, które słowa te są: Ale zazdrością diabelską śmierć weszła na świat, i kuszą się [zadawać] ją, którzy z onego strony są.
A o trzecim jeszcze miejscu, co mi za odpowiedź przynosisz?
Apostoł na tym miejscu nie mówi o śmiertelności, ale o samej śmierci: a insza jest śmiertelność, insza śmierć sama: gdyż może kto być śmiertelnym, a przed się może nie umrzeć.
Jakoż tedy mam to rozumieć, że śmierć przez grzech na świat przyszła?
Tak, że Adam za grzechem swym, z dekretu Bożego, pod śmierć wieczną podpadł; a po tym, wszyscy ludzie, dlatego, iż są z niego urodzeni, tejże śmierci podlegli: co iż tak jest, pokazuje się z tego stosowania, które czyni Apostoł, Chrystusa, z Adamem na tymże miejscu, począwszy od wiersza 12, aż do końca.
Jużem zrozumiał iż człowiek z przyrodzenia swego, nic spólnego z nieśmiertelnością nie ma: pokażże mi też, że drogi do nieśmiertelności, sam przez się poznać nie mógł.
Tak ci to pokazuje, iż ta droga przewyższa ludzki rozum; czego poświadcza Apostoł tak mówiąc: Człowiek duszny nie pojmuje tych rzeczy które są z ducha Bożego (I Kor.2, 14):rozumiejąc przez te rzeczy to co wyższej mówił I Kor.2, 9-10. Czego oko nie widziało, i ucho nie słyszało, i w serce człowiecze nie wstąpiło, co Bóg nagotował tym, którzy go miłują: A nam objawił przez ducha swego: co się rozumie i o samej nieśmiertelności i o drodze do niej wiodącej.
A możesz tego jakim innym świadectwem Pisma Świętego dowieść?
Mogę onym, które jest napisane do Rzymian gdzie tak Apostoł mówi: Co się wie o Bogu, jawno jest w nich: bo im Bóg objawił. Abowiem niewidzialne rzeczy jego, od stworzenia świata, z uczynków wyrozumiane, widziane bywają, ona wieczna jego moc i Bóstwo, ku temu aby byli bez wymówki(Rzym. 1.20).
Jakoż się to z tego miejsca pokazuje?
Tak, iż jaśnie Apostoł świadczy, że te rzeczy które Bóg ludziom objawił przez Ewangelię, a takie są, które od samego stworzenia świata niewidzialne były, i za tyże ich ludzie sami przez się wyrozumieć nie mogli. Abowiem sama materia którą Apostoł na tym miejscu traktuje, pokazuje to, iż te uczynki, z których niewidzialne rzeczy Boże poznane są, o uczynkach Ewangelię rozumiane być muszą.
Ale to miejsce pospolicie nie tak rozumieją.
Tak jest: ale im to stąd pochodzi, ze miejsce inaczej czytają, niżli od Apostoła położone jest. Abowiem co Apostoł napisał, Od stworzenia świata, to oni czytają, Z stworzenia świata: a przy tym słowa te, które maja być złączone z onymi pierszymi, rzeczy jego niewidzialne, jakie też złączenie jest w drugim miejscu temu podobnym, Mat.13, 35 Otworzę w przypowieściach usta moje: wypowiem zakryte rzeczy od założenia świata, oni złączają z poślednimi, widziane bywają.
Wyrozumiałem już, iż ta droga nabożeństwa Chrystiańskiego, jest nam od Boga podana i objawiona: powiedzże mi, Która jest ta droga.
Znajomość Boga i Chrystusa, jako sam Pan Jezus świadczy: Ten jest żywot wieczny, aby poznali ciebie, onego samego prawdziwego Boga, i któregoś posłał Jezusa Chrystusa Ew.Jana. 17, 3.
Powiedzże mi naprzód, w czym się ta znajomość Boża zamyka
W poznaniu rzeczy tych, które do Istotności jego należą, i w poznaniu Wolej jego.
Które są te rzeczy co należą do Istotności?
Rzeczy te dwojakie są: Jedne, które są koniecznie potrzebne do zbawienia; a drugie do zbawienia bardzo są pomocne i pożyteczne.
Które są rzeczy do Istotności Bożej należące, koniecznie do zbawienia potrzebne?
Są te, iż Bój jest i iż Jeden tylko jest, Iż wieczny, iz doskonale sprtawiedliwy, iż doskonale mądry, iż doskonale możny.
Cóż to jest znac, iż Bóg jest?
Znać, abo mocno temu wierzyć, iż on sam z siebie ma nad nami zwierzchność Boską.
Co to jest znać, iż jeden tylko Bóg jest?
Znać, abo mocno wierzyć, iż on sam tylko jest który sam z siebie ma nad nami zwierzchność Boską.
Co to jest zwierzchność Boska nad nami?
Jest moc i prawo zupełne, stanowienia o nas, coby jedno chciał, i w tych samych rzeczach do których żadna moc ludzka, ani którakolwiek inna dosiąc nie może. Jako są same myśli nasze, choć w najgłębszych skrytościach serca naszego zawarte, którym on, wedle upodobania swego, prawa przypisywać i nagrody i karania postanawiać może.
Cóż to jest, iż te zwierzchność sam z siebie ma?
Jest to, iz jej żadnym zgoła sposobem od tego inszego nie ma.
A zaś to co jest iz ją sam tylko ma?
Nie powiedziałem tak prosto, że ją sam tylko ma, ale iż ją sam tylko ma z siebie samego.
Bo nic nie przeszkadza, żeby on tej zwierzchności , której żaden iny oprócz niego sam z siebie nie ma, komu dać nie miał: chociaż same Pismo tak mówi, że ona sam tylko jest który jest mocny abo panujący (I Tym. 6.15).
Czemuż tedy tak mówi Pismo?
Dlatego, iż ktokolwiek ma co zwierzchności, nie tylko Boskiej, ale też ludzkiej, to ma z daru jego.
Co to jest znać, iż Bóg jest wieczny?
Iż nie ma ani początku, ani końca.
Co to jest znać, że Bóg jest doskonale sprawiedliwy?
Że to jest przyrodzenie jego, strzedz słuszność, i sprawiedliwości.
Co to jest znać, iz Bóg jest doskonale mądry?
Iż nie tylko wszystkie rzeczy wobec wie, ale też każdą z osobna dostatecznie, tak iż żadna uchronić się nie może wiadomości jego.
Co to jest znać, że Bóg jest doskonale możny?
Iż wszytko co chce, czynić może.
Czemuż te wszystkie rzeczy o Bogu znać jest koniecznie potrzebna do zbawienia?
Dlatego, że się bez tych rzeczy, tej drogi do zbawienia trzymać nie możemy.
Pokaż mi to porządkiem, o każdej z osobna.
Co się tycze pierwszej, ktoż nie widzi iż do zbawienia potrzeba, wierzyć że Bóg jest, ponieważ gdybyśmy nie wierzyli że Bóg jest, nie moglibyśmy też wierzyć, ze ta droga jest nam od niego podana: i dlatego też świadczy Duch Św. w liście do Hebrow Potrzeba temu, który przystępuje do Boga, wierzyć że Bóg jest (Heb, 11.6).
A drugiej rzeczy jako dowodzisz?
Jeślibyśmy nie wierzyli, iż Bóg jeden tylko jest, tedybyśmy z strony tej drogi na umyśle roztargnieni być musieli, nie wiedząc który ją nam pewnie podał. Dla której przyczyny też pan Bóg barzo często w Pismie świętym nam przypomina, iz Bóg jest jeden, jako masz u Mojżesza, co też powtarza pan Jezus u Mateusza i u Marka świętego: Słuchaj Izraelu Iehowa Bóg twój, Bóg jedyny jest. Także u Mojżesza: Patrzcie, ze ja sam tylko jestem, a nie masz inszego Boga oprócz mnie. Patrz też o tym: I Cor. 8. 6, I Tim. 2. 5, Ephef: 4. 6, Gal. 3. 20,26.
Powiedz mi o trzeciej rzeczy.
Jeślibyśmy nie wierzyli, że Bóg jest wieczny,nie moglibyśmy się spodziewać od niego, tego żywota wiecznego,, do którego nas ta droga prowadzi.
Powiedz mi o czwartej.
Wierzyć iż Bóg doskonale sprawiedliwy jest stąd się pokazuje, iż jest potrzebna ku zbawieniu, naprzód, żebyśmy mogli cale wierzyć, iż te rzeczy które nam choć niegodnym obiecał, wypełni, i swym obietnicom, dosyć uczyni. A potym abyśmy w tym upewnieni byli, iż w tych wszytkich pokusach, które na nas w tej drodze przypadają, nie masz żadnej niesprawiedliwości, że je na nas Bóg dopuszcza.
Pokaż o piątej, to jest, iż Bóg doskonale mądry jest.
Ta jest do tego potrzebna, abyśmy nic nie wątpili, że samo serce nasze nad którego wybadanie nic trudniejszego nie masz, Bogu zawsze całe znajome jest, z którego serca nawięcej posłuszeństwo nasze wyznane bywa.
Pokaż mi na ostatek o szóstej.
Iż to jest rzecz do zbawienia potrzebna, wierzyć iż Bóg jest doskonale możny, o tym żaden wątpić nie może. Abowiem ktożby to mógł mocno wierzyć, iż Bóg jako pierwszy autor tej rzeczy, może nam dać wieczny żywot, jeśliby tego nie wierzył, iż moc jego w czynieniu wszytkiego co chce, jest zgoła nieograniczona. Także też ktożby te wielkie ciężkości, które ci którzy Bogu w tej drodze nabożeństwa Christiańskiego służą podejmować muszą, chciał podjąć, jeśliby w tym upewniony nie był, iż wszytki rzeczy są w ręku Bożych, i iż rzeczy bez jego wolej przypadać nie mogą, i iż nie masz żadnej rzeczy ani na niebie ani na ziemi, któraby mogła moc Boską zahamować, w wypełnieniu tych rzeczy które obiecał, i których od niego czekamy.
Powiedz mi też teraz są te rzeczy do istności Bożej należące, które są bardzo do zbawienia pomocne i pożyteczne?
Między temi rzeczami jedna jest naprzedniejsza, abyśmy znali, iż w istności Boskiej tylko jest jedną osobą.
Dowiedź mi tego.
Tym ci dowodzę, iż istność Boska jedna jest w liczbie, przetoż w niej wielość osób być nie może: gdyż osoba nic innego nie jest, jedno istność rozumna nierozdzielna.
Powiedz mi która jest ta jedna osoba Boska?
Jest on Bóg jedyny Ociec Pana naszego Jezusa Chrystusa.
Czym mi tego dowodzisz?
Jasnemi świadectw i Pisma świętego które są te gdzie Pan Jezus tak mówi: Ten jest wieczny żywot, aby poznali ciebie (ojcze) onego samego (tylko) prawdziwego Boga( Ew. Jana 17.3), i do Koryntczyków, gdzie tak Apostoł mówi: Nam jeden Bóg (jest) on Ociec z którego wszystko (1 Kor.8.6), i do Ephestich: Jeden (jest) Bóg i ociec wszytkich, który (jest) nad wszytki, i przez wszytki, i we wszytkich (Efez. 4.6).
Ale w Chrześcijaństwie pospolicie rozumieją, że nie tylko Ociec ale i Syn i Duch święty są osobami w onym jednym Bóstwie.
Prawda, że tak rozumieją , ale w tym błądzą, używając do tego dowodów z Pism świętych źle wyrozumianych.
Któreż to są dowody któremi oni tej rzeczy dowieść chcą?
Naprzedniejsze te są. Pierwszy, gdy mówią, że Pisma święte nie tylko Ojca, ale i Syna, i Ducha świętego nazywają Bogiem, a iż te Pisma twierdzą, że jeden tylko Bóg jest, stąd zamykają iz ci trzej są onym Bogiem jedynym.
A jakoż ma być ten dowód rozwiązany?
Odpowiem ci naprzód z strony Syna, a potym z strony Ducha świetego.
Cóż odpowiesz o Synu?
To słowo Bóg osobliwie dwojakim się sposobem bierze w Piśmie świętym. Pierwszy sposób jest, gdy znaczy onego, który i na niebie i na ziemi tak nad inszemi panuje i przełożeństwo ma, i wszytkich rzeczy sprawcą i początkiem jest, że nikogo wyższego nad się abo pierwszego nie ma, i ni od kogo nie zawistnoł. Drugi sposób jest, gdy znaczy tego, który wysoką jaka zwierzchność abo moc od onego samego jedynego Boga ma, abo jakim innym sposobem w Bóstwie onym jedynego Boga ma społeczność. Abowiem dlatego on jedyny Bóg, to jest, Jehowa Bogiem Bogów nazwany jest. Tym drugim sposobem w samym Piśmie świętym na niektórych miejscach Syn Boży Bogiem nazwany bywa.
Jako tego dowodzisz iż tym wtórym sposobem Syn Boży jest nazwany Bogiem?
Pokazuje się to z słów samego Syna Bożego: Jeśli (powiada) onych nazwał Bogami, do których się stała mowa Boża, a nie może być Pismo rozwiązane, którego Ociec poświęcił, i posłał na świat, wy powiadacie, iż bluźnisz, żem rzekł, jestem Syn Boży. Ew. Jana 10. 35,36 Tymi słowy Chrystus jaśnie pokazuje, iż to imię Bóg w Piśmie świętym bywa też przywłaszczone tym, którzy daleko mniejszy są niźli on jedyny Bóg a przy tym że on dla żadnej większej przyczyny nie nazwał siebie samego Synem Bożym, a za tym Bogiem, jedno dla tej, iż od Ojca poświęcony był i na świat posłany.
A z strony Ducha świętego co odpowiadasz?
Duch św. nigdzie i wyraźliwie Bogiem w Piśmie świętym nie bywa zwany: a iż mu na niektórych miejscach, te rzeczy które są Bogu własne, przypisywane bywają, tego nie ta jest przyczyna, żeby był samym Bogiem abo osobą w onym jedynym Bóstwie, ale insza jest przyczyna, którą na swym miejscu usłyszysz.
Któryż jest wtóry dowód, którym oni tych osób w jednym Bóstwie dowodzą?
Drugi dowód biorą z tych miejsc, w których się wzmianka czyni Ojca, i Syna, i Ducha świetego.
Któreż są to miejsca?
Pierwsze jest gdzie Pan Jezus rozkazuje ponurzać na imię Ojca, i Syna i Ducha świętego (Mat.28,19). Drugie jest, gdzie Apostoł tak mówi: Różności są darów, a tenże Duch, i różności posług , a tenże Pan: i różności spraw są, a tenże jest Bóg, który sprawuje wszystko we wszystkich (I Kor. 12, 4-5. 6) i niżej tak mówi: A wszystkie te rzeczy sprawuje jeden i tenże Duch, udzielając z osobna każdemu jako chce. A trzecie jest u Jana świętego gdzie tak czytamy: Trzej są którzy świadczą na niebie Ojciec, i Mowa, i Duch święty: a ci trzej jedno są.
A cóż mam o tych miejscach rozumieć?
Tak ci ogólnie odpowiadam, iż te miejsca to tylko pokazują, że jest Ojciec, Syn i Duch św. Co my nie tylko przyznawamy, ale też statecznie twierdzimy, że ktoby tego nie wierzył, Christjaninem być nie może. Ale tego nie dowodzą, o co jest prza miedzy nami, że Ojciec, Syn, i Duch święty są trzy osoby w jednej istności Boskiej. Przedsie stąd, że się niejakie złączenie tych trzech w rzeczach Boskich na tych miejscach wyraża, zda się jakoby trzy osoby w jednym Bóstwie pokazane być mogły. Żadnym sposobem. Bo co się pierwszego miejsca dotycze, chociaż się tu Ojca, Syna i Ducha świętego w sprawie ponurzenia złączenie dzieje, przedsie stąd się nie zamyka, żeby Ojciec, Syn, i Duch święty mieli być trzy osoby w jednym Bóstwie. Bo to nie nowina w Piśmie świętym, że się w rzeczach niemniej Boskich, niźli jest ponurzenie, takie osoby, i rzeczy z Bogiem złączają, które do istności Boskiej należeć nie mogą. Jako masz tego przykłady naprzód o osobach w Księgach Królewskich: I bał się wszystek lud barzo Iehowy, i Samuela. I u Mojżesza, tedy się wedle mowy hebrajskiej tak czyta: I bał się lud, i uwierzył w Iehowę i w Mojżesza sługę jego. II Mojż. 14.31. Po tym o rzeczach z Bogiem złączonych w sprawach także Boskich czytamy w Dziejach Apostolskich: Poruczam was Bogu, i mowie łaski jego (Dz.Ap. 20, 32), i gdzie indziej u Pawła świętego: Zmocnijcie się w Panu, i w mocy siły jego ( Efez. 6, 10). Ale oni przedsie rozumieją, że koniecznie Bogiem być musi, w którego imię ponurzenie się dzieje. Mylą się na tym barzo. Bo też czytamy w piśmiech świętych, że Izraelczycy ponurzeni byli w Mojżesza, i że niektórzy uczniowie ponurzeni byli w Ponurzenie Janowe, chociaż ani Mojżesz Bogiem jest, ani Ponurzenie Janowe osobą, nierzekąc Bogiem. Ale zda się być insza, w imię czyje być ponurzonym, a insza w kogo, abo w co. Nie jest insza. Bo w tych słowiech jest sposób mowy żydowskiej, w której toż waży częstokroć, w imię czyje co czynić, co i w kogo czynić, jako i w tej samej sprawie obaczyć możesz, gdyż co się na nie których miejscach czyta, ze ludzie byli ponurzeni w imię Chrystusowe, to na inszych miejscach czytamy po prostu, ze ponurzeni byli w Chrystusa.
A na drugie miejsce jako odpowiedasz?
Tak, ze chociaż Boskie sprawy przypisane są i Bogu, i onemu Panu, i Duchowi świętemu: przedsie stąd nie może być zamknione, aby jedna ich miał być istność; owszem przeciwnym obyczajem z tegoż samego miejsca się pokazuje że to być nie może, abowiem on Pan i Duch, jaśnie tu jest od jednego Boga dystyngowany, abo oddzielony, któregośmy wyższej pokazali być nikogo inszego jedno Ojca Pana Chrystusowego. A iz tu przypomina i Pana i Ducha przy Bogu, to się dzieje dlatego, ze Pan jest tym przez którego Bóg wszytkie te rzeczy sprawuje; a Ducha zasię dlatego przypomina, iż tu o takowych rzeczach mówi, które do wiernych należą, które tylko przez Ducha świętego a nie przez żadną iną moc swoje Bóg sprawuje.
A na trzecie jako?
Naprzód, ponieważ jawna jest iż w egzemplarzach greckich dawnych, i w syryjskim, nawet i w łacińskich dawniejszych tych słów nie masz, co i sami naprzedniejszy z adwersarzów pokazują, tedy z nich nic dowiedziono być nie może. Po tym, chociażby też te słowa w Piśmie świętym były, przdsię z nich nie mogłoby się zamknąć, że trzy osoby są w jednym Bóstwie. Bo to miejsce nie mówi ni o czym innym, jedno o świadectwie, że Jezus jest Synem Bożym. A iż świadectwo moze być wydane i od tych rzeczy które nie są osobami, to się pokazuje z poza idących słów: Trzej są którzy świadczą na ziemi, Duch, woda, i krew ( I List. Jana 5, 8).
Widzę już, że jedna tylko osoba jest w Bóstwie, teraz mi ukaż jako znajomość tej rzeczy do zbawienia jest potrzebna?
To łaco stąd obaczyć możesz gdy uważysz, jako szkodliwe jest przeciwnej strony wyrozumienie. Bo to, naprzód wiarę o Bogu jedynym zwątlić może, gdy raz mówi, iż Bóg jest jedyny; a drugi raz, że trzy są osoby, z których każda jest Bogiem jedynym. Po wtóre chwałę Boga jedynego, którym tylko jest Ojciec Pana naszego Jezusa Chrystusa zaciemnia, gdy ją na kogo inszego, który Ojcem nie jest, przenosi. Po trzecie: Droga do zbawienia snadnie powrócić może, gdy nie dopuszcza dobrze zrozumieć, kto jest pierwszym sprawcą zbawienia wiecznego, i jako je Bóg przez Syna swojego i Ducha świętego sprawuje. Na ostatek: U ludzi obcych do przyjęcia nabożeństwa Chrystiańskiego wielka jest zawada: gdy rzeczy prawdzie Bożej, i rozumowi zdrowemu przeciwne twierdzi. Czego wszytkiego próżne jest to wyrozumienie, które tylko jedną osobę w Bóstwie wyznawa.
O Wolej Bożej
Wyłożyłeś mi już to co należy do istności Bożej: powiedzże mi też o wolej jego.
Rzeczy te, które do wolej Bożej należą, dwojakie są: Jedne są, których wszyscy ludzie wobec, i każdy z osobna zawżdy byli i są wcześniakami; Drugie do tych właśnie należą, którzy wiecznego żywota dostąpią.
A któreż są te, których wszyscy ludzie wobec i każdy z osobna zawżdy byli ucześnikami?
Są te rzeczy: Naprzód, stworzenie świata, abo nieba i ziemi, i wszytkiego tego co w nich jest. Po tym, staranie, i opatrzność Boża a każdym z osobna człowieku; Na ostatek, odpłata tym, którzy go szukają , to jest, jemu są posłuszni.
A czemuż potrzeba wierzyć o Bogu, ze stworzył niebo i ziemię?
Dwie tego przyczyny naosobliwsze mogą się upatrzyć, jedna, iż Bóg tego chce żebyśmy to o nim wierzyli, i dlatego w Piśmie świętym tak często i tak wyraźnie i sam Bóg, i jego słudzy to przypominają; jako o tym masz między innemi w Ezajasza: Ja Jehowa czyniący wszystko, rozpościerający niebiosa sam, rozciągający ziemię mocą swoją(Izaj. 44, 24), i u Mojżesza: Na początku stworzył Bóg niebo i ziemię (I Mojż. 1, 1), i u Dawida: Słowem Pańskim niebiosa uczynione są, i duchem ust jego wszystka moc ich, zbierając jako na wiadro wody morskie, składając w skarb przepaści. Niech się Pana boi wszytka ziemia, przed nim niechaj się lękają wszyscy obywatele świata. A bowiem on rzekł, i było, on rozkazał, i stanęło.(Psalm 33, 6-9) i w Dziejach Apostolskich: Panie Ty jesteś Bóg, któryś uczynił niebo i ziemię i morze, i wszystko co na nich jest( Dz.Ap. 4, 24)i tamże: Opowiadamy wam, abyście się od tych próżnych rzeczy obrócili do Boga żywego, który uczynił niebo i ziemię, i morze i wszystko co w nich jest (Dz.Ap. 14, 15) i tamże: Bóg który uczynił świat, i wszystko co na nim, ten będąc Panem nieba i ziemie,nie mieszkać w Kościelech ręką uczynionych(Dz.Ap. 17, 24).
Druga przyczyna, czemu o Bogu wierzyć potrzeba, ze stworzył niebo i ziemię, jest ta, iż kiedy byśmy w tym o Bogu upewnieni nie byli, nie mielibyśmy przyczyny wierzyć temu, że o każdym z osobna człowieku ma pieczę i staranie, a za tym nie bylibyśmy jemu posłusznymi.
Z tej Twojej odpowiedzi widzę, że już nie potrzeba pytać, czemu mam wierzyć, że Bóg ma staranie o każdym z osobna człowieku, także też, że jest odpłajco tym którzy mu są posłuszni: przetoż powiedz mi juz które są rzeczy do wolej Bożej należące nie wszystkim ludziom spólne, ale tym tylko własne którzy żywota wiecznego dostąpić mają.
Są te, które Bóg przez Jezusa Chrystusa objawił.
O osobie Pana Chrystusowej.
Iż przez Jezusa Chrystusa te rzeczy o których się dotąd mówiło, są objawione, proszę cię naucz mię co o Jezusie Chrystusie wiedzieć mi potrzeba.
Dobrze. Przetoż masz wiedzieć, że dwojakie są rzeczy które O panu Jezusie potrzeba wiedzieć, jedna która należy do osoby jego, a drugie, które się do jego Urzędu ściagają.
A któraż ta jest rzecz, która do osoby jego należy?
Ta, iż wedle natury swej jest człowiekiem prawdziwym, jako o tym barzo często Pisma świete świadczą, a między innemi I Tym.2, 5 : Jeden Pośrednik Boga i ludzi, człowiek Chrystus Jezus i I Kor. 15, 21: Ponieważ przez człowieka śmierć, i przez człowieka powstanie od umarłych. Jakim go też zdawna Bóg przez Proroki obiecował, i jakim go też być świadczy wyznanie wiary które Kredem Apostolskim zową, które wszytko Chrześcijaństwo z nami pospołu wyznawa.
To tedy Pan Jezus jest człowiekiem prostym?
Żadnym obyczajem. Bo jest zaczęty z Ducha świętego, a urodzony z panny Marjej, i przetoż od samego poczęcia i urodzenia Synem Bożym jest, jako o tym masz u Łukasza w rozdziale I, 35; gdzie Anioł tak mówi do panny Marjej: Duch święty nadejdzie na cię, a moc Nawyższego zaćmi tobie, Przetoż to co się narodzi z ciebie święte, będzie nazwane Synem Bożym.
Powiedziałeś mi wyższej, że Chrystus z natury swej jest człowiekiem, izali też nie ma natury Boskiej?
Nie ma. Bo się to nie tylko zdrowemu rozumowi, ale i Pismu świętemu przeciwi.
Pokaż mi jako się to przeciwi zdrowemu rozumowi?
Naprzód że dwie istności w własnościach sobie przeciwne nie mogą być pospołu o jednej osobie powiedziane; jakie są, Śmiertelnym i Nieśmiertelnym być; Początek mieć i być bez początku; Odmiennym być i być nie odmienny . Po tym że dwie naturze, z których każda osobę stanowi, w jednę osobę zjednoczone być nie mogą, bo by już nie jedna osoba, ale dwie być musiały, a tak dwa Chrystusowie, a pewna jest u wszystkich, że jedno jeden jest Chrystus, i jedna osoba jego.
Ale kiedy oni pokazują, że Chrystus jest tak zjednoczony z natury Boskiej i człowieczej, jako człowiek z dusze i z ciała złożony jest, jakoż na to odpowiedzieć?
Trzeba im pokazać, ze tu wielka różność jest; Bo oni mówią, że te dwie naturze w Chrystusie tak są zjednoczone, że Chrystus jest i Bogiem i człowiekiem; a dusza zasie i ciało w człowieku tak są złączone, że człowiek, właśnie mówiąc, nie jest ani duszą, ani ciałem, gdyż ani dusza z osobna osoby nie stanowi, ani ciało; a natura Boska zaś sama wedle nich przez się stanowi osobę, i człowiecza także osobę stanowić musi.
Pokaż mi też jako się to przeciwi Pismu świętemu, że Chrystus ma naturę Boską?
Naprzód tak, że nam Pismo tylko jednego Boga z natury wystawia, któregośmy wyższej pokazali być tylko Ojca Pana naszego Jezusa Chrystusa. Po wtóre, że toż Pismo świadczy, że Chrystus z natury swej jest człowiekiem, jakośmy trochę wyższej pokazali, czym samym odejmuje mu naturę Boską. Po trzecie, że toż Pismo świadczy, iż cokolwiek Pan Chrystus ma Boskiego, to ma z daru Ojca swego. I na ostatek, toż Pismo ukazuje żeby ta natura Boska próżno i bez przyczyny w Chrystusie była, ponieważ świadczy, że sam Pan Jezus Chrystus wszytkie swoje Boskie sprawy nie obie, abo jakiej naturze swojej Boskiej, ale Ojcu swemu przypisywał.
Przed się oni usiłują dowieść z Pisma świętego tej natury Boskiej w Chrystusie.
Usiłując rozmaitemi sposoby tego dowieść z Pism świętych: A to naprzód, ze z nich to pokazać chcą o Chrystusie czego w nich nie masz; A z tego zasie co jest w Piśmie świętym o Chrystusie, rzecz swoje źle zawierają.
A cóż to jest, co oni o Chrystusie z Pism chcą pokazać, choć tego tam nie masz?
Jest jego Przedwieczność, której oni dwojakiemi pismy dowieść usiłują: Naprzód takiemi, które się im zdadzą, że Przedwieczność tę wyrażają; Po tym takiemi, o których oni rozumieją, że, acz jej nie wyrażają, przed się z nich zamknioną być może.
Które są miejsca które się im zdadzą że tę przedwieczność Pana Chrystusowę wyrażają?
Są te, w których Pisma świadczy O Chrystusie Panu, że był na początku u Boga, że był w niebie, ze był przed Abrahamem.
A jako na pierwsze miejsce odpowiadasz?
Że w nim nic nie nasz o przedwieczności, gdyż tu jest wzmianka o początku, który przedwieczności jest przeciwny. A to słowo początek, w piśmie świętym pospolicie się ściąga do tej rzeczy o którą idzie: Jakoż z tych miejsc obaczyć możesz (Ew. Jana 15, 27; 16, 4) Iż tu tedy rzecz idzie o Ewangelię, której opisanie Jan święty przed się wziął, nie masz żadnej wątpliwości, że przez to słowo Początku, rozumie się Początek Ewangelii.
A jako na drugie miejsce odpowiadasz?
Że i tu o przedwieczności nie masz żadnej wzmianki, bo się jaśnie mówi, że Syn człowieczy, to jest Człowiek, był w niebie, który bez wszelakiej kontrowersjej przedwiecznym nie jest.
A jako na trzecie?
W tym miejscu nie tylko się nie wyraża przedwieczność Pana Chrystusowa; gdyż insza jest twierdzić, że kto był przed Abrahamem; a insza, że był przedwiecznym; bo mógł kto być przed Abrahamem, a przed się nie przedwiecznym. Ale się ani to wyraża, żeby nawet i przed Marią Panną był, bo słowa te inaczej czytane być mogą, a to takim sposobem: Amen, Amen mówię wam, pierwej niż się Abraham stanie, ja jestem, - tako się to pokazuje z tych miejsc u tegoż Ewangelisty, gdzie jest i tej podobna, i takaż mowa grecka: Odtąd powiadam wam, przed tym niż się stanie, abyście gdy się stanie wierzyli iżem ja jest (Ew. Jana 13, 19), I teraz ciem wam powiedział, pierwej niż się stanie, i żybyście gdy się stanie wierzyli (Ew. Jana 14, 29).
A cóż by było za wyrozumienie takiego czytania?
Jest barzo osobliwe. Przestrzega bowiem Pan Chrystus Żydy, którzy go w mowie ułowić chcieli, aby póki czas mieli, wierzyli temu, że on jest światłością świata, nim by ona łaska Boża, którą im Chrystus ofiarował, od nich odjęta, i do pogan przeniesiona była. A iż te słowa Ja jestem, tak maja być dopełnione, jakoby był wyraźliwie rzekł: Ja jestem światłością świata, pokazuje się wyższej z początku mowy tej, i z tego, że w tymże rozdziale (Ew. Jana 8, 12) Pan Chrystus dwa razy siebie samego światłością świata przez te słowa Ja jestem nazwał (Ew. Jana 8, 24 i 28). A iż te słowa: Niż się Abraham stanie, to znaczą cośmy dopiero powiedzieli, jawno każdemu może być, gdy się przypatrzy temu, co to imię Abraham znaczy. Abowiem znaczy, jako wyznawają wszyscy, Ojca wiela narodów. Iż się tedy Abraham nie stał Abrahamem, aż łaska Boża w Chrystusie okazana do wiela narodów przeniesiona była, gdyż Abraham przed tym jednego tylko narodu był Ojcem, każdy widzi, że tych słów to jest wyrozumienie któreśmy przynieśli.
Któreż są te miejsca, o których oni rozumieją, ze acz się w nich nie wyraża przedwieczność Pana Chrystusowa, przed się z nich zamkoniona być może?
Są jedne które się zdadzą Chrystusowi Panu przypisować co przed wieki, a drugie, które mu się zdadzą co przypisywać wedle czasu.
Któreż są te które się przed wieki Chrystusowi Panu co przypisować zdadzą?
Są te z których usiłują zamknąć, że się przed wszytkiemi wieki urodził z istności Ojcowskiej.
A z których że miejsc usiłują zamknąć, ze się przed wieki z istności Ojcowskiej urodził?
Z tych najwięcej (Ks. Mich. 5, 2) A ty Betlehem Ephrata namniejszą jesteś między tysiącami Judy. Z ciebie mi wynidzie wódz, który paść będzie lud mój Izrael, i wyjścia jego od początku, ode dni wieczności, i Psalm 2, 7: „Tyś jest mój syn, jam ciebie dziś urodził”, i „z żywota przed jutrzenką urodziłem cię” i gdzie mądrość mówi o sobie „od wieczności urodzona jestem”.
A jako na te miejsca odpowiadać?
Pierwej niźli na każde z osobna odpowiem masz wiedzieć, ze to urodzenie z istności Ojcowskiej jest zgoła niepodobne; Bo gdyby Chrystus był z istności Ojcowskiej urodzony, musiałby wziąć abo część istności Ojcowskiej, abo wszytkę istność. Lecz części wziąć nie mógł, dlatego, iż jako istność Ojcowska jest nierozdzielna, tak zgoła rozdzielona być nie może. Wszytkiej też istności wziąć nie mógł, bo by tak Ojciec przestał być tym czym był, co żadna miara być nie może. A nawet ta istność, ponieważ jest jedna w liczbie, żadna miarą wielom spólna być nie może.
A jako na pierwsze miejsce odpowiadasz?
To miejsce nie ma nic w sobie o urodzeniu z istności Ojcowskiej, a urodzenie przedwiecznego namniej nie dowodzi. Bo tu jest wzmianka o początku i dni które w wieczności miejsca nie maja, i słowa te które ma Wulgata : Ode dni wieczności, w tekście Hebrajskim czyta się: Ode dni wieku. A dni wieku toż znaczą, co dni starodawne, jako te miejsca ukazują Izaj. 63, 9; Malach. 3, 4. Wyrozumienie tedy tego miejsca to jest, że Chrystus miał początek rodzaju swego wziąć od samego początku i starodawnych dni, to jest od tego czasu, kiedy Bóg w ludu swoim króla umacniał , co się rzeczą samą poczęło w osobie Dawidowej, który i Betlehemita był i autorem familii i rodzaju Chrystusowego.
A na wtóre jako?
A tu ani o urodzeniu wiecznym, ani o urodzeniu z istności Ojcowskiej nie masz nic. Bo to słowo: dziś, przedwieczności znaczyć nie może gdyż czas pewny znaczy. A to, ze go Bóg urodził nie pokazuje żadnego urodzenia z istności jego, ponieważ Pisma święte ładnie pokazują, że inakszym sposobem Bóg rodzi. Co wszytko iż tak jest, jawna stąd, że też same słowa rozumieją się pierwszym względem o Dawidzie, który ani od wieków ani z istności Bożej urodzony nie był, a po tym stąd, że je Paweł Apostoł przywodzi o zmartwychwstaniu Pana Jezusowym, i autor listów do Hebrajczyków, o uwielbieniu jego a na ostatek Pisma świadczą, że wierni są z Boga narodzeni, jako masz: Ew. Jana 1, 13; List św. Jakuba 1, 18.
A jako na trzecie?
Tu masz wiedzieć, że to miejsce w Wulgacie i w tekście greckim źle jest przełożone, bo w tekście hebrajskim inaczej napisano jest, w którym tak czytamy: Z żywota od świtania tobie rosa narodzenia twego. W których słowiech prorokuje Dawid o obfitości ludu Chrystusowego, na kształt rosy porannej rozmnożonego.
A na czwarte jako?
Żebyś mógł odpowiedź moje tym lepiej zrozumieć, wiedz, ze taki dowód z niego biorą, Mądrość Boża przed wieki jest urodzona; Chrystus jest mądrością Bożą; Przeto przed wieki urodzony. Lecz iż ten dowód nic nie waży, pokazuje się naprzód stąd, że Salomon mówi o mądrości simpliciter i ogólnie, bez przydatku tego słowa Boża, a Paweł św. mówi o mądrości nie simpliciter i ogólnie, ale z przydatkiem, Boża. Po tym Salomon mówi o mądrości która osoba nie jest ani być może, jako się to pokazuje z rozmaitych rzeczy, które tej mądrości przypisuje, i w tym siódmym, i ósmym, i w dziesiątym rozd. między któremi są te: Przez mię królowie królują, książeta (kazują sprawiedliwość). I na początku rozdziału dziewiątego wprowadza mądrość, wszystkie do siebie zwoływającą i rozsyłającą panienki swoje, a Paweł święty mówi o mądrości która osobą jest. Po trzecie, słowa te które są przetłumaczone Od wieczności w tekście hebrajskim czytają się Od wieku. A iż insza jest rzecz od wieczności a insza od wieków pokazują te miejsca: Izajasz 64, 4; Jeremiasz 2, 20 i inszych tym podobnych nie mało.
Któreż są te miejsca, które się zdadzą Chrystusowi Panu co przepisywać wedle czasu?
Te miejsca są dwojakie: Jedne należą do tytułów, drugie należą do praw i skutków jego.
A któreż są do tytułów należące?
Te gdzie oni rozumieją że go Pismo święte nazywa Jehowa Panem zastępów, Bogiem prawdziwym, samym tylko gospodarzem, Bogiem wielkim, Panem Bogiem wszechmogącym, który był, i który jest, i który ma przyjść, Bogiem który nabył zboru swego przez własną krew, Bogiem który duszę swą za nas położył.
A jako na pierwsze miejsce odpowiadasz?
Naprzód, że się z niego nie może zamknąć koniecznie, żeby imię Jehowy Chrystusowi Panu przywłaszczone było. Bo te słowa i to jest imię jego, którym go zową, Iehowa sprawiedliwość nasza, mogą się obrócić do Izraela, o którym wyższej trochę w tymże wierszu mówi, Za dni jego będzie zachowany lud, a Izrael będzie mieszkał bezpiecznie, i to jest imię jego (Jer. 23, 6). Jako się to z miejsca temu podobnego pokazuje, u tego Proroka, gdzie mówi: W one dni i onego czasu uczynię to, iż wyrośnie Dawidowi latorośl sprawiedliwości, i będzie czynił sąd i sprawiedliwość na ziemi. We dni onego zachowan będzie Juda, i Jeruzalem mieszkać będzie bezpiecznie, a to (rozumiej imię) którym ją nazowie, Iehowa sprawiedliwość nasza (Jer. 33, 15), abowiem w żydowskim tekście wyraźnie się czyta nazowie ją, które słowo poślednie koniecznie należy do Jeruzalem, które tu jawnie toż waży, co i w pierwszym miejscu Izrael. A tak jest wielkie zgoła podobieństwo, że też i na pierwszym te słowa nazową go do Izraela się ściągają. Po tym choć byśmy też pozwolili, ze ten tytuł Jehowa, do Chrystusa obrócony być może, tedy z drugiego świadectwa, już się to pokazuje, iż się twierdzić nie może, żeby Chrystus Jehowa zgoła nazwany był, i że z tego tytułu nie idzie to, żeby Chrystus rzeczą sama, miał być Jehowa,chyba żebyśmy także zamknąć chcieli, iż Jeruzalem rzeczą samą jest Jehową. Chociaż tedy o Chrystusie, choć o Izraelu ostatnie słowa pierwszego świadectwa Jeremiaszowego są wyrzeczone, tedy ten sens ich jest, iż na ten czas będzie, że Jehowa on jedyny Bóg nasz, nas usprawiedliwi. Abowiem to onego czasu przez Chrystusa w Izraelu ludu swoim Jehowa uczynić miał.
A jako odpowiadasz na wtóre miejsce? 75
Miejsce Zachariasza Proroka, temi słowy przywodzą: To mówi Pan Zastępów. Po chwałę posłał mnie do narodów, którzy was złupili. Bo kto się was dotknie, dotyka się źrenice oka mego (Zach. 2, 8), które do Chrystusa ciągną stąd, iż jako się im zda, tu Pan zastępów mówi, że jest posłany od Pana zastępów. Ale tego tu nie masz, Co jawna stąd iż te słowa Po chwałę posłał mnie, kto inszy to mówi, to jest anioł, który z Zachariaszem i z drugim aniołem rozmawia, jako się to wyższej w tym rozdziale pokazuje, począwszy od wierszyka czwartego gdzie ten anioł mówiący jest wprowadzony. Co i stąd jeszcze obaczyć możesz, że te słowa, które oni cytują To mówi Pan zastępów, w tekście hebrajskim czytają się Tak mówi Pan zastępów, i te drugie Dotyka się źrenice oka mego, czytają się źrenice oka jego, które się nie mogą ciągnąć do Pana zastępów, ale do posła obracać się muszą.
A jako odpowiadasz na trzecie miejsce?
Nie pozwalam tego, żeby w tym miejscu: Wiemy że syn Boży przyszedł, i dał nam zmysł, abyśmy poznali onego prawdziwego Boga, i jesteśmy w onym prawdziwym, w synie jego Jezusie Chrystusie. Ten jest prawdziwy Bóg, i żywot wieczny; te słowa, Ten jest prawdziwy Bóg ściągać się miały do syna Bożego. Nie iż bym tego przał, że Chrystus jest prawdziwym Bogiem, ale iż to miejsce tego nie dopuszcza, aby się te słowa o Chrystusie rozumieć miały. Abowiem tu nie tylko rzecz idzie o prawdziwym, ale o onym jedynym prawdziwym Bogu, co artykuł w greckim tekście przydany jak w nie ukazuje. A Pan Chrystus chociaż jest prawdziwym Bogiem, wszakże nie jest onym samym, jedynym, prawdziwym, który sam przez się i najdoskonalszym sposobem jest Bogiem. Ani to pomaga przeciwnej stronie, żeby się te słowa: Ten jest prawdziwy Bóg, do Chrystusa ściągały, dlatego iż Pan Chrystus na ostatku jest mianowany. Abowiem takie słowa, jakie jest Ten i jemu podobne, nie zawżdy do bliższych słów się ściągają, ale częstokroć do tego o czym nawięcej rzecz idzie.
Jako pokazują te miejsca:Dz. Apst. 7, 18-19: Aż nastał król iny, który nie znał Józefa, ten podszedszy naród nasz. I Dz. Ap. 10, 6: Ten ma gospodę u niektórego Szymona Garbarza, który ma dom nad morzem, Ten powie tobie co masz czynić, i 2 List Jana 2, 7: Wielu zwodzicielów wyszło na świat, którzy nie wyznawają Jezusa Chrystusa przychodzącego w ciele. Ten jest on zwodziciel, i on antycheyst, w których miejscach każdy widzi, że to słowo Ten, nie może się ściągać do tych którzy są bliżej mianowani, ale do tych którzy są dalej pomienieni.
A na czwarte miejsce jako odpowiadasz?
Czwarte miejsce tak się ma: Samego gospodarza i Pana naszego Jezusa Chrystusa prząc się, w którym miejscu iż jeden tylko jest artykuł, stąd chcą dowieść, że wedle obyczaju języka greckiego tylko do jednej osoby, a za tym do Jezusa Chrystusa wszytkie słowa maja być obracane. Ale masz wiedzieć, iż ta regułka w języku greckim nie jest ustawiczna, a gdzie miejsca nie ma, to z okoliczności miejsca osobliwie bywa obaczono. A iż nie jest ustawiczna, świadectwa samego nowego Testamentu ukazują, jako, gdzie napisano jest: Wyrzucił wszytki przedające i kupujące w Kościele (Ew. Mat. 21, 12), gdzie w greckim nie jest jedno jeden artykuł przydany do słów: przedjące i kupujące, co tymże sposobem, to jest, z jednym tylko artykułem, toż najdziesz napisano Ew. Marka 11, 15 i Ew, Łukasza 19, 45. A nad to jeszcze miejsce w Liście do Efezjan 5, 5, które pokazuje, iż ta regulacja jest ustawiczna: W królestwie Chrystusowym, i Bożym.
A na piąte miejsce jako odpowiesz?
Piąte miejsce takie jest List św. Pawła do Tytusa 2, 13: Oczekując onej błogosławionej nadziei i okazania chwały wielkiego Boga, i zbawiciela naszego Jezusa Chrystusa. W którym miejscu, iż to nazwisko Wielkiego Boga, do Chrystusa się ściąga, usiłują dowieść dwiema racjami; Naprzód dla regułki wyższej powiedzianej o jednym artykule. Druga, iż przyjścia Boga Ojca nie oczekujemy ale Syna. Lecz na pierwszą rację masz odpowiedź w rozbieraniu czwartego miejsca. Na druga tak odpowiadam, iż Paweł św. nie mówił, ze my czekamy na przybycie wielkiego Boga, ale mówi oświecenia chwały wielkiego Boga. A iż to może być rzeczono, że się chwała Boga Ojca oświeci, gdy Chrystus przyjdzie sądzić, pokazują to słowa Pana Chrystusowe, który powiada, że ma przyjść w chwale, to jest z chwałą Boga Ojca swojego. Nad to, izali się to zda być absurdum, gdyby powiedziano, iż Bóg Ojciec przyjdzie (wedle tego jako oni z Wulgaty cytują)gdy Chrystus przyjdzie świat sądzić? Izali Chrystus w sądzeniu świata osoby Boga Ojca na sobie nie poniesie, jako tego, od którego tego urzędu dostał?
A jako odpowiadasz na szóste miejsce?
Szóste miejsce jest takie: Święty, święty, święty Pan Bóg wszechmogący, który był, który jest i który przyjdzie ( Izajasz 6, 3). A to miejsce dlatego do Syna Bożego obracają, iż rozumieją, ze nikt inszy nie przyjdzie jedno Chrystus, bo ten ma przyjść sądzić żywe i umarłe. Lecz masz wiedzieć, iż to słowo które oni przełożyli, który przyjdzie, nie mniej przełożone być mogło, który będzie. Jako masz u Jana świętego w rozdz. 16, 13, gdzie Pan tak mówi o Duchu którego Apostołom obiecał, że wam oznajmi rzeczy które będą i Dz. Apost. 18, 21, gdzie czytamy, Święto które będzie, abo ma być, w których dwu miejscach jest toż słowo greckie. A do tego, któż jest kto by nie wiedział, gdyż przed tym rzeczono: Który był i który jest, iż to co po tym przydano: i który przyjść ma, nic inszego nie jest jedno: który będzie, tak iż wszędzie o byciu, że tak rzekę jest mowa, a nie w pierwszych dwu o byciu, a w trzecim o przyjściu. Także, któż nie baczy, iż w tych słowach Jan święty Bożą wieczność wypisuje, która wszystkie trzy czasy, przeszły, niniejszy i przyszły w sobie zamyka? Ale co na ostatek gruby błąd jawnie okazuje tych ludzi, jest to,co czytamy w pierwszym rozdziale tegoż objawienia Jan świętego 4-5 Łaska wam i pokój od tego który jest, i który był, i który przyjść ma, i od siedmiu duchów, którzy są przed oblicznością stolice jego, i od Jezusa Chrystusa, który jest on świadek wierny. Z których słów jawno jest, iż inszy jest Jezus Chrystus, a inszy ten który jest, i który ma przyjść, i który był.
A jako odpowiadasz na siódme miejsce?
Siódme miejsce tak się czyta: Miejcie się sami na pieczy, i wszytkę trzodę nad którą was Duch święty postanowił dozorcami, abyście paśli zbór Boży, którego nabył przez własną krew (Dz. Ap. 20, 28). Na co odpowiadam, że imię Bóg, nie tu koniecznie do Chrystusa ściągać się ma, ale się do samego Boga Ojca ściągnąć może. Gdyż w języku greckim słowo to Bóg bierze się subiective i z artykułem położone jest. Co się oboje o Panu Jezusie, gdy go Pismo św. Bogiem zowie, nigdzie nie najduje. A Boga tego rozumiej. Ojca krwią Paweł św. zowie te krew którą Pan Chrystus wylał. Takim sposobem mówienia, i z tej przyczyny, jakim sposobem i dla której przyczyny czytamy u Proroka, ze ten który się dotyka ludu Bożego, dotyka się źrenice samego Boga. Abowiem barzo wielkie i doskonałe między Bogiem Ojcem i Chrystusem złączenie, chociaż istność obydwu koniecznie jest różna, to sprawuje, że krew Chrystusowa samego Boga Ojca krwią nazwana być może, zwłaszcza gdy się uważa jako za nas wylana jest, abowiem Pan Chrystus jest Baranek Boży, który grzech świata gładzi, a za tym krew tego baranka ku temu końcowi wylana, samego Boga krwią słusznie zwana być może. Przy tym i to się godzi wspomnieć, że w syryjskiej edycji miasto tego słowa Bóg, czyta się Chrystus.
A na ósme jako?
Ósme tak brzmi: W tymże poznaliśmy miłość Bożą, iż on za nas duszę swą położył (Ew. Jana 3, 16). Tu naprzód wiedz, że w greckim tekście (oprócz samej kompluteńskiej edycji) ani też w tekście syryjskim nie masz tego słowa Bóg. Lecz choćby też i było, izali dlatego słowo On które poza gdzie, będzie się ściągało do Boga. Nie zaiste, nie tylko dla tej przyczyny, którąśmy w odpowiedzi trochę wyższej na trzecie miejsce pokazali, to jest że słowa takowe nie zawżdy się do bliższych osób ściągają, ale częstokroć do dalszych, ale też dlatego, iż to słowo które jest w greckim tekście, Jan święty w tym liście swoim nie raz obraca do tego który daleko przed tym był mianowany, jako się to pokazuje, z piątego, i siódmego wierszyka, tegoż rozdziału wedle tekstu greckiego. Gdzie tak mówi: Wiecie iż się on (Chrystus) okazał, aby grzechy nasze zgładził (Ew. Jana 3, 5) i Kto czyni sprawiedliwość, sprawiedliwy jest jako on (Chrystus) jest sprawiedliwy (Ew. Jana 3, 7).
Uczyniłeś mi dosyć ze strony tych tytułów, proszę cię, powiedz mi też, które są te miejsca do spraw i skutków należące, o których on orozumieją, że je Pismo Panu Chrystusowi przypisuje.
Te gdzie oni rozumieją, ze mu pismo przepisuje, że stworzył niebo i ziemię, że zachowywa wszytko stworzenie, że wywiódł lud izraelski z Egiptu, że z nim będąc na puszczy prowadził go, i dobrze mu uczynił, że od Izajasza była widziana chwałą jego, że się wcielił.
Powiedz mi, z których miejsc oni dowieść usiłują, że Chrystus stworzył niebo i ziemię?
A to z tych, gdzie napisano jest, iż wszystkie rzeczy przezeń stały się, a bez niego nic sie nie stało, co się stało, i zaś, że się świat przezeń stał, i że w nim wszytkie rzeczy są stworzone i te które są na niebiesiech, i te które na ziemi, widzialne i niewidzialne, choć majestaty, choć państwa, choć księstwa, choć zwierzchności, wszytki rzeczy przezeń, i ku niego stworzone, i jeszcze, że Bóg przezeń wieki uczynił. A na ostatek i to: Tyś Panie na początku ugruntował ziemię, a niebiosa uczynkami są rąk twoich. Onyć poginą, a ty zostawasz, a wszytkie jako szata zwiotszeją, a jako odzienie zwiniesz, i odmienią się . A ty tenże jesteś i lata twoje nie ustaną. (List do Hebr. 1, 10-12)
A jako na pierwsze miejsce odpowiadasz?
Naprzód, nie masz w tym miejscu tego słowa, stworzone są, ale stały się. Po tym mówi Jan św. że się stały przezeń który sposób mowy w Piśmie świętym pospolicie wyrażanie tego, który jest pierwszą przyczyną jakiej rzeczy, ale tego, który jest wtóra abo średnia przyczyna. A na ostatek to słowo wszytkie rzeczy, nie za wszytkie zgoła rzeczy bywa brane, ale do tej rzeczy, o którą idzie obracane bywa, jako się to często trafia w Piśmie świętym, a zwłaszcza nowego Przymierza, czego między innymi osobliwym przykładem jest to miejsce u Pawła świętego 2 List do Koryntian 5, 17. w którym jest mowa o rzeczy tej bardzo podobnej, o której tu Jan św. mówi Wszytkie rzeczy nowe się stały, chociaż pewna jest, że ich barzo wiele nowymi się nie stały. A iż rzecz, o którą u Jana św. idzie, jest Ewangelia, tedy to słowo Wszytkie rzeczy, o tych wszytkich rzeczach, które do Ewangelii należą, ma być rozumiane.
A czemu przydał Jan św. że bez niego nic się nie stało, co się stało?
Przydał to Jan św. dlatego, aby tym lepiej objaśnił, co był przed tym powiedział: Wszytkie rzeczy przez nię się stały, które słowa zdadzą się zgoła znaczyć, jakoby się przez samą tylko mowę, abo Syna Bożego wszytkie one rzeczy się stały, choć jednak niektóre z tegoż rodzaju, i prawie wielkiej wagi nie przezeń samego, ale przez jego Apostoły się stały, jako jest wezwanie pogan i zniesienie ceremonii zakonnych. Abowiem, choć te rzeczy początek swój wzięły od mów i spraw Pana Chrystusa, przed się jednak do skutku przewidziane były, nie przez samego Chrystusa, ale przez jego Apostoły, wszakże nie bez niego, gdyż Apostołowie wszytkie rzeczy jego władzą i zwierzchnością czynili, jako też i sam Pan im mówi Beze mnie nic czynić nie możecie (Ew. Jana 15, 5).
A jako odpowiadasz na wtóre miejsce?
Naprzód tak, jako i wyżej, ze tu Jan św. nie mówi, iż świat jest stworzony, ale tylko, że się stał. Po tym, że tegoż sposobu mowy używa, który wyraża przyczynę rzeczy jakiej, nie pierwsza, ale średnia mówiąc, że się stał świat przezeń. A na ostatek, to słowo świat, jako i drugie, które też ważą, w Piśmie św., nie tylko niebo i ziemia znaczy, ale i ma insze znaczenia, rozumie się przez nie, abo naród ludzki, jako to samo miejsce pokazuje (Ew. Jana 12, 19), gdzie się mówi, że był na świecie , i świat go nie poznał, i świat poszedł za nim, abo też znaczy i przyszłą nieśmiertelność, jako się to pokazuje w rozdz. 1 Listu do Hebrajczyków w. 6 gdzie mówi Apostoł: A gdy zasię wprowadzi pierworodnego na świat, mówi, i niech mu się kłaniają wszyscy Aniołowie Boży. Co iż się rozumie o przyszłym świecie, pokazuje się z rozdziału wtórego tegoż listu w 5, gdzie mówi: Abowiem nie Aniołom poddał świata przyszłego, o którym mówimy, a nigdzie o nim nie mówił, jedno w tym wierszu szóstym, pierwszego rozdziału. Nad to masz miejsce niżej w rozdziale 10, 5 gdzie o Panu Chrystusie mówiąc powiada: Dlatego wchodząc na świat, mówi, zabitej ofiary, i darowania nie chciałeś, aleś mi ciało sprawił. Gdzie, iz jawna jest, że mówi o tym świecie do którego Pan Jezus wszedłszy ofiarownikiem naszym został (jako okoliczności wszytkie tego miejsca wskazują) pokazuje się, że nie o teraźniejszym, ale o przyszłym świecie mówi, ponieważ, jako wyższej w rozdziale 8, 4 powiedział o Panu Chrystusie, gdyby był na ziemi, nie byłby ofiarownikiem.
Jakoż te słowa świat stał się przezeń, rozumiesz?
Dwojakie może być ich wyrozumienie, Jedno, ze naród ludzi przez Chrystusa reformowany, i jakoby znowu uczyniony był, gdyż on narodowi ludzkiemu, który był zginął, i pod wieczną śmierć podpadł, wieczny żywot przyniósł (co też Jan święty światu wyrzuca na oczy), że przez Chrystusa od zginięcia wyswobodzony, przed się go nie poznał, ale go wzgardził, i odrzucił. Bo ten jest obyczaj mowy żydowskiej, że w niej takowe słowa, jako czynić, tworzyć, toż ważą, co znowu czynić, znowu stworzyć, abo przetworzyć, a to przeto, ze takich słów, które verba composita zowią nie ma mowa żydowska. Drugie tych słów wyrozumienie może być, że on wiek nieśmiertelny, którego oczekujemy przez Chrystusa, ile do nas należy, stał się, abo uczyniony jest, jako też tenże wiek przyszłym nazwany bywa względem nas, chociaż juz samemu Chrystusowi, i Aniołom świętym jest obecny.
A jako na trzecie miejsce odpowiadasz?
Mimo to, że tu jest mowa o Chrystusie, jako przyczynie nie pierwszej, ale wtórej, abo średniej, to słowo stworzone są, nie tylko się rozumie w Piśmie świętym o starym stworzeniu ale też o nowym, jako masz w Efezjan 2, 10 Abowiem jego uczynieniem jesteśmy, stworzeni w Chrystusie Jezusie ku uczynkom dobrym, i trochę niżej Aby dwu stworzył ku samemu sobie w jednego nowego człowieka i Jakuba 1, 18: Chcąc urodził nas słowem prawdy, abyśmy byli początkiem stworzenia. Nad to, iż te słowa wszystkie rzeczy na niebie i na ziemi nie mogą się brać za wszystkie zgoła rzeczy, pokazuje się nie tylko ze słów trochę niżej położonych, gdzie Apostoł mówi, ze przezeń pojednane są wszytki rzeczy na niebie i na ziemi, ale z tych samych, gdyż nie mówi, niebo i ziemia stworzone są, ale te wszytkie rzeczy które są na niebie i na ziemi.
A jako to miejsce rozumiesz?
Tak, iż przez Chrystusa, gdy go Bóg od umarłych obudził, wszytkie rzeczy, które są na niebie i na ziemi reformowane są, i jakoby nowy kształt wzięły, gdy go Bóg za głowę, i Pana wszytkim Aniołom, i ludziom podał, którzy przed tym tylko samego Boga za pana mieli.
A jako odpowiadasz na czwarte miejsce?
Tak iż tu jawnie mówi, nie że Chrystus uczynił, ale że Bóg uczynił przezeń wieki. A to słowo wieki, oznaczać może nie tylko przeszłe, i teraźniejsze, ale i przyszłe wieki, o których iż się tu mówi pokazuje to, ze ten autor twierdzi, iż przez tego, którego Bóg postanowił dziedzicem wszytkich rzeczy, wieki te uczynił. Bo Jezus Nazareński , pierwej dziedzicem wszytkiego postanowiony nie był, nie żeli go Bóg z martwych wzbudził. Co stąd się pokazuje, że w ten czas dopiero wszytka zwierzchność na niebie i ziemi jemu od Boga Ojca jest dana, w której mocy darowana, a nie w czym inszym, to dziedzictwo wszytkich zamyka się.
A na piąte jako odpowiadasz?
Na to miejsce tak odpowiadam, że się nie rozumie o Panu Chrystusie, ale o Bogu Ojcu. Ale iż je ten święty pisarz gdy Syna Bożego obraca tedy potrzeba uważać, iż w nim jest mowa nie o jednej tylko rzeczy, ale o dwu osobliwie. Jedna jest stworzenie nieba i ziemie, a druga ich zniszczenie. A iż ten autor pierwszej rzeczy do Pana Chrystusa nie obraca, stąd jawna jest, iż w tym rozdziale przed się wziął dowodzić zacności Pana Chrystusa, nie takiej jakoby sam od siebie miał, ale takiej, jaką odziedziczył, i którą zacniejszym nad Anioły uczyniony jest, jako z wiersza 4 obaczyć każdy może, jaką zacnością, iż ani jest, ani być może stworzenie nieba i ziemie pokazuje się jawnie, że ten święty pisarz nie ku temu końcowi to miejsce przytoczył, aby z niego dowiódł, iż Chrystus stworzył niebo i ziemię. A iż pierwsza rzecz do Chrystusa żadną miarą należeć nie może, tedyć wtóra tylko do niego należy, a to przeto, że Bóg niebo i ziemię przezeń zniszczy w ten czas, gdy sąd ostateczny przezeń odprawi, w czym zacność Pana Chrystusa nad Anioły tak się okaże, że i Aniołowie sami w tym służyć mu będą. Która rzecz pośledniejsza, iż się bez słów wyższych, w których o stworzeniu nieba i ziemie jest mowa, wyrozumieć nie mogła, gdyż z nim jest złączona przez słowo One, dlatego i rzecz pierwsza autor ten przypomnieć musiał. Bo jeśli inszy pisarze takowego sposobu cytowania miejsc, bez wszelkiej potrzeby używają, po gotowe ten potrzebą przyciśniony, słusznie to uczynił.
A gdzie pisarze święci tak czynią?
Między wielą miejsc innych masz naprzód Mat. 12, 18-21 gdzie jawna jest, iż tylko wiersz 19 do przedsięwzięcia Mateusza świętego należy, ponieważ chciał dowieść, dlaczego Pan Jezus zakazywał, aby go nie objawiono. Po tym Dz. Apst. 2, 16-21 gdzie także tylko wiersz 17 i 18 do przedsięwzięcia Piotra świętego należą , które jest to, że chce dowieść, że Duch św. był na Apostołów wylany, i tamże 25-28, gdzie jawna jest, iż tylko 27 wiersz do rzeczy przedsięwziętej należy, ponieważ tego dowodzi Apostoł, iż to była niepodobna, żeby Chrystus od śmierci zatrzymany być miał. Nawet w tymże samym rozdziale Hebrajczyków 1, 8-9, gdzie się pokazuje iż słowa te : Umiłowałeś sprawiedliwość, i nienawidziałeś nieprawości nic nie należą do rzeczy, której Apostoł dowodzi, która jest iż Chrystus jest zacniejszy uczyniony nad Anioły.
A z którego miejsca chcą dowieść, ze Chrystus zachowywa wszytko stworzenie?
Z tego w którym jest napisano, ze Chrystus nosi wszytkie rzeczy słowem mocy swej Hebrajczyków 1, 3.
Cóż na nie odpowiadasz?
To iż to słowo wszytkie rzeczy niemniej tu jako i na innych miejscach, nie zgoła wszytko a wszytko bez żadnego wyjścia w sobie zamyka, ale do królestwa Chrystusowego się ściąga, gdzie prawdziwie może być mówiono, iż Pan Chrystus zatrzymuje wszytko mocą swoją. A iż się tu słowo to wszytko tak bierze, pokazuje się stąd. Że tu o tym rzecz jest. Ku temu słowo to noszący, raczej sprawowanie abo rządzenie znaczy, niźli zachowanie. Co też pokazuje ono słowem mocy swojej, przez co się rozkazowanie i panowanie znaczy, które rzeczy nie tak sposobnie zachowywaniu jako rządzeniu należą.
A z którego miejsca dowodzą że wywiódł lud izraelski z Egiptu?
Z listu Judy w. 5: Jezus wybawiwszy lud z Egiptu, po wtóre potracił tych którzy nie wierzyli.
A jako odpowiadasz na nie?
Tego słowa Jezus w żadnym greckim tekście nie masz, ale miasto niego wszędy się czyta słowo Pan, przetoż to miejsce żadną miarą nie dowodzi tego, na co je przywodzą adwersarze.
A tego zaś, że z ludem izraelskim na puszczy będąc, prowadził go, i dobrze mu czynił, z którego miejsca dowodzą?
Z tego co mówi Paweł św. 1 Kor. 10, 4: I wszyscy toż picie duchowe pili, abowiem pili z skały duchownej która za nimi szła, a ona skała była Chrystus, i z tego co trochę niżej mówi w 9: A nie kuśmy Chrystusa, jako i niektórzy z nich kusili i od wężów ginęli.
A jako na to odpowiadać?
Co się dotyczy pierwszego miejsca, żadnym sposobem tego Apostoł nie mówi, żeby Chrystus na puszczy z ludem izraelskim miał być, i onemu dobrze czynić. Bo iż mówi, że ona stała, z której pił lud izraelski, była Chrystus, nie idzie za tym, aby miał twierdzić, iż Chrystus tam był rzeczą samą, dla tego iż się to może figuraté rozumieć. A iż tę skałę nazywa duchowną, przeciwnej stronie nic nie pomaga, gdyż ona skała dlatego nazwana być mogła duchowna, chociaż materialna była. Dlaczego też on pokarm duchownym nazwany jest, to jest, iż nieco mysticum, abo duchownego w sobie zamykał. Jako też i w Objawieniu Jan św. mówi, ze miasto ono wielkie, w którym też Pan nasz ukrzyżowany jest, nazywa się dochownie Sodomą i Egiptem. A co powiada, że ona skała za nim szła, to ma się rozumieć o wodzie, która ze skały ciekła, i za ludem po puszczy szła, która przed tym bez wody ciekącej abo do picia sposobnej była, o czym masz w Izajaszu 43, 20 gdzie bóg mówi: Wielbić mię będzie zwierz polny, smoki i sowy, abowiem im dał wody na puszczy, rzeki na miejscach bezdrożnych, ku napawaniu wybranego ludu mojego. A co się dotyczy miejsca drugiego tamże trochę niżej napisanego: Nie kuśmy Chrystusa jako niektórzy z nich kusili, z tych słów pokazać się nie może, żeby Apostoł twierdził iż Chrystus w ten czas na puszczy rzeczą samą kuszony był, jako toż mowy podobnej możesz obaczyć, jako kiedy by kto rzekł, nie bądźcie odporni przeciwko urzędowi, jako przodkowie naszy odporni byli, nie wnet by za tym szło, żeby to o jednym i tymże urzędzie było mówione. A jeśli się gdzieś w Piśmie świętym najdują sposoby mowy takowe, w których bez powtórzenie tego który naprzód mianowany był, do tegoż się słowa ściągać muszą który był mianowany, tedy się tam dzieje, gdzie zgoła nikt inszy oprócz tego, który mianowany był, rozumiany być nie może, jako na przykład: Nie będziesz kusił Pana Boga twego, jakoś kusił na miejscu pokusy (V Mojż. 6, 16). Ale w tej mowie Apostolskiej może kto inszy być rozumiany okrom Chrystusa , jako Mojżesz, Aaron, o czym patrz IV Mojż.
A z którego miejsca chcą pokazać,że chwała Pana Chrystusa od Izajasza była widziana?
Z tego, które czytamy Ew. Jana 12, 41: To mówił Izajasz, gdy widział chwałę jego i mówił o nim.
A co masz za odpowiedź na to miejsce?
Naprzód, że się te słowa niekoniecznie o Panu Chrystusie rozumieją, bo się też rozumieć mogą o Bogu Ojca, gdyż o tym u Jana świętego mowa była w słowach wprzód idących zaślepił, zatwardził, uleczył. Po tym że chwała ta, która widział Izajasz, mogła być, w i owszem była chwała nie tylko na czas będąca, ale przyszła. Bo własność proroków jest, przyszłe rzeczy widzieć, dlaczego też widzącymi nazwani byli. Na ostatek, chociaby się rozumiały te słowa o chwale na on czas będący, tedy przecie insza jest czyje chwałę widzieć, a insza, kogo samego widzieć. A w chwale Boga one jedyne widział też pewnie Izajasz chwałę Pana Chrystusa. Bo mówi tamże prorok: Pełna jest wszystka ziemia chwały Bożej. A to się na on czas dopiero stało, kiedy się Pan Chrystus naprzód ludowi izraelskiemu ukazał, a po tym po wszystkim świecie obwołany był.
A z których miejsc usiłują dowieść, że się Chrystus, jako oni mówią wcielił?
Z tych gdzie się czyta według ich przekładu Mowa ciałem się stała i gdzie jest napisano: który(Chrystus) w kształcie Bożym będąc, nie miał za drapiestwo być równym Bogu, ale same siebie wyniszczył, kształt niewolniczy wziąwszy, podobny ludziom stawszy się, i postawą naleziony jako człowiek, i Bóg okazał się w ciele, i Abowiem ci nie Aniołów przyjmuje, ale nasienie Abramowe przyjmuje, i Wielki duch który wyznawa, ze Jezus Chrystus w ciało przyszedł, jako oni czytają z Boga jest i Wchodząc (Chrystus) na świat mówi, nie chciałeś zabitej ofiary, i darowania, aleś mi ciało sprawił.
A jako na pierwsze miejsce odpowiadasz?
Tak, ze tego w nim nie masz żeby się Bóg, jako oni mówią wcielić miał, abo natura Boska miała się człowiecza przyjąć, bo insza jest mówić, mowa stała się ciałem, a insza Bóg się wcielił, abo natura Boska przyjęła człowieka. A do tego te słowa: mowa ciałem się stała, mogą i mają być inaczej przełożone, takim sposobem: Mowa ciałem była. Iż mogą być tak przełożone, pokazuje się z miejsc niektórych gdzie toż słowo które tu jest przełożone stała się, przetłumaczone jest przez słowo był jako wyższej w tymże rozdziale w. 6 i Łukasz 24, 19. Był człowiek posłany, Który był mąż prorok. A iż mają być tak przełożone pokazuje sam początek słów Janowych, który był absurdé mówił, iż się mowa ciałem stała, to jest, jako przeciwnicy rozumieją, naturę człowiecza przyjęła, powiedziawszy już o niej te rzeczy, które się po narodzeniu Chrystusa człowieka stały, jako to, że Jan ponurzyciel o niej świadczył, że była na świecie, że od swoich nie była przyjęta, że tym którzy ją przyjęli dała zwierzchność.
A jako to rozumiesz, że mowa ciałem była?
Tak, że on przez którego nam Pan Bóg wszelką wolę swoją doskonale objawił, i dla tego mowa od Jan świętego nazwany jest, był człowiekiem, wszelakim nędzom i boleściom, i śmierci podległym. Bo to słowo ciało, tak się w Piśmie świętym bierze, jako znać z tych miejsc, gdzie Pan Bóg mówi, Nie będzie się duch mój spierał z człowiekiem na wieki, abowiem jest ciało i gdzie Piotr św. mówi: Wszelkie ciało, jako trawa.
A na wtóre miejsce jako odpowiadasz?
I w tym miejscu nie masz tego co chce zamknąć przeciwna strona. Bo insza jest, co tu Apostoł mówi: będąc w kształcie Bożym, wziął kształt niewolniczy, a insza. Natura boska, wzięła na się naturę człowieka. Bo tu kształt Boski nie znaczy natury boskiej, gdyż Apostoł pisze, że się Chrystus z niego wyniszczy, a Bóg z natury swej Boskiej wyniszczyć się żadnym sposobem nie może. Ani kształt niewolniczy znaczyć może natury człowieczej, ponieważ niewolnikiem być, do stanu i kondycji zwierzchownej człowieczej należy. Nadto masz i to wiedzieć, że tego słowa kształt, Pismo nowego testamentu jedno raz oprócz podobno tego miejsca Apostolskiego używa, a to Ew. Marka 16, 12 i to nie w takim rozumieniu, żeby naturę znaczyć miało, ale kształt powierzchniowy, gdy mówi się Pan Jezus dwiema uczniom swym ukazał w inszym kształcie.
A to, że trochę niżej Apostoł mówi, że był nalezion postawą jako człowiek, izali się nie pokazuje przez to, że się wcielił?
Żadnym obyczajem. Bo ta mowa tego nie ma w sobie, gdyż w Piśmie św. czytamy o Samsonie, że miał być jako człowiek (110 .......... Asar tym ludziom które Bogami, i synami Najwyższego był nazwał, powiada, że przed się pomrzeć mieli, jako ludzie, o których pewna jest, ze rzeczono być nie może, aby się wcielili.
Jakoż tedy wszytko to miejsce rozumiesz?
Tak, iż Chrystus który jako Bóg na świecie Boskie sprawy odprawował i któremu jako Bogu, wszytkie rzeczy były posłuszne i cześć Boska jemu wyrządzana bywała; kiedy tego wola Bożą i zbawienie ludzkie potrzebowało, stał się jako niewolnik, i jako jeden z inszych ludzi, gdy się dał dobrowolnie imać, wiązać, bić i zabić.
A na trzecie miejsce jako odpowiadasz?
Naprzód tak, że w bardzo wielu dawnych egzemplarzach łacińskich, i w samej Wulgacie, tego słowa Bóg nie masz, przetoż z niego pewny dowód iść nie może. Po tym, chociażby to słowo było, tedy nie masz żadnej przyczyny, przeczby się o Ojcu nie mogło rozumieć, gdyż się to rzec może o Bogu Ojcu, że się okazał w Chrystusie, i w Apostołach, którzy ciałem byli. A co trochę niżej stoi, wedle pospolitego przekładu Wzięty jest do chwały to wedle tekstu greckiego brzmi: Przyjęty jest w chwale, to jest z chwałą albo chwalebnie.
A jakież będzie tego miejsca wyrozumienie?
Abyś je mógł tym lepiej zrozumieć, przywiodeć wszytko to miejsce, gdzie tak Apostoł mówi: Bóg objawił się w ciele; usprawiedliwiony jest w duchu; ukazał się Aniołom; obwołany jest miedzy pogany; uwierzono mu na świecie; przyjęty jest w chwale. Którego miejsca wyrozumienie jest takie, iż nabożeństwo Chrystusowe pełne jest tajemnic, bo Bóg, to jest wola jego o zbawieniu ludzkim wiadoma się doskonale ostała, przez ludzi mdłe i śmiertelne, a przed się za prawdziwą uznana była dla cudów i mocy rozmaitych, które się przez one mdłe i śmiertelne ludzi pokazały. Poznana dopiero była od samych Aniołów, obwołana była nie tylko żydom, ale i poganom i wszyscy ogółem jej uwierzyli i bardzo znacznie, i chwalebnie była przyjęta.
A na czwarte miejsce jako odpowiadasz?
Tak, że tego wcielenie na tym miejscu i podobieństwa nie masz gdyż tu nie mówi ten pisarz, ze Chrystus przyjął jako niektórzy przekładają a pospolicie rozumieją, ale że przyjmuje i nie mówi, naturę człowieczą, ale Plemię Abrahamowe, co w Piśmie świętym znaczy nie ludzie poprostu tych którzy wierzą w Chrystusa Pana, jako to obaczyć możesz w Gal. 3, 29.
A jakie będzie wyrozumienie tego miejsca?
To chce ten autor św, mówić iż Chrystus nie jest zbawicielem Aniołów, ale ludzi wiernych, którzy iż są podlegli utrapieniu i śmierci, co wyższej nazywa, mieć uczestnictwo ciała i krwi dla tego też Chrystus dobrowolnie się tych rzeczy podjął, aby wierne swe od bojaźni śmierci zachował i we wszelakim utrapieniu ratował.
A jako odpowiadasz na piąte miejsce?
I w tym miejscu nie masz nic o wcieleniu. Bo co pospolicie przekładają: Przyszedł w ciało, to się czyta w greckim tekście: w ciele przyszedł, a do tego nie mówi Jan święty, ze duch który wyznawa, że Jezus Chrystus w ciele przyszedł, z Boga jest, ale że duch który wyznawa Jezusa Chrystusa, który w ciele przyszedł, z Boga jest. Których słów wyrozumienie to jest że ten Duch z Boga jest który wyznawa, iż ten Jezus, który urząd swój na ziemi, bez wszelakiej okazałości świeckiej w wielkiej podłości i wzgardzie odprawował, a nawet śmiercią zelżywą zamordowany był, jest Chrystusem, abo Królem ludu Bożego.
A jako odpowiadasz na siódme miejsce?
Naprzód, ze tu o wcieleniu wzmianki nie masz, ponieważ ten świat, o którym ten Autor święty mówi, że Pan Jezus do niego wszedł, może być i jest jako się wyższej pokazało, on świat przyszły. Za czym też i wchodzić w ten świat nie znaczy, na świat się rodzić, ale wniść do nieba. Po tym co powiada, aleś mi ciało sprawił, znaczyć może (jako się tego pokazało, co się o wejściu na świat mówiło) ciało nieśmiertelne.
Jako tedy to miejsce rozumiesz?
Że Bóg Panu Chrystusowi, kiedy wszedł do nieba, ciało takie sprawił, które by sposobne było do odprawowania urzędu jego Ofiarowniczego.
Wyrozumiałem dotąd, jakoż Pism świętych to pokazać chcą o Chrystusie Panu, czego w nich nie masz? Ukaż mi też, co jest w Piśmie świętym o nim, z czego rzecz swoją źle zawierają?
To co w Piśmie jest o Chrystusie Panu, z czego oni rzecz swoją źle zawierają, zamyka się w miejscach takowych, które abo prosto do Chrystusa Pana należą, abo przez nie takie przystosowanie.
Któreż są miejsca prosto do Chrystusa Pana należące?
Są te, w których go Pismo nazywa Bogiem, z Bogiem jedno będący, Bogu równym, Synem Boga żywiącego, Synem Bożym własnym i jednorodzonym, pierworodnym wszego stworzenia, wszytko mającym co i Ojciec ma, Ojcem wieczności, Mową Bożą, wyobrażeniem Boga niewidzialnego, i wyrażeniem postaci jego, i takim, że kto jego widział, Ojca widział, a iż w nim mieszka wszytka zupełność Bóstwa cieleśnie, który miał chwałę u Ojca przed tym nim świat był, że jego Duch był w prorokach, z nieba stąpił, od Ojca wyszedł, na świat przyszedł, od Ojca posłany był na świat, jest jedynym Panem, Panem chwały, Królem Królów, Panem Panów, któremu należy wiara i cześć Boska.
A gdzie go Pismo nazywa Bogiem?
W Ew. Jana: I Bogiem była ona mowa i niżej rozdz. 20, 28 gdzie Tomasz mówi Panu Chrystusowi: Pan mój i Bóg mój i List do Rzymian 9, 5, gdzie Apostoł powiada, iż Chrystus jest nad wszytki Bogiem błogosławionym na wieki.
A jako na te miejsca odpowiadasz?
Że w nich natura Boska w Chrystusie Panu dowiedziona być nie może, ale to co się wyższej o tym mówiło, jeszcze stąd jest, ze w pierwszym miejscu rzecz jest o mowie, o której Jan św. świadczy, że była u onego Boga, a w drugim, jawna jest, że Tomasz tego Bogiem swym nazywa, w którego rękach i nogach znaki gwoździ, i w boku znak przebicia włócznią widział, a Paweł św. tego, który wedle ciała z Ojców był, Bogiem nade wszytki błogosławionym nazywa. Co wszytko, iż się o tym, który jest z natury Bogiem mówić nie może, każdy widzi, bo by za tym szło, żeby byli dwa z natury Bogowie, z których jeden był u drugiego. A te drugie rzeczy, jako mieć znaki ran, być z Ojców, właśnie człowiekowi należą, które rzeczy Bogu z natury przypisować, jest rzecz barzo sprośna. A jeśliby się tu kto chciał zwykłą definicją dwu natur w Chrystusie zasłaniać, tedyśmy już wyższej pokazali, że ta definicja ostać się nie może.
A gdzie pismo o nim świadczy że jest jedno z Bogiem?
Ew. Jana 10, 29-30 gdzie Pan tak mówi: Ojciec mój który mi (owce) dał, świętszy jest niż wszyscy, a żaden nie może wydrzeć z ręki Ojca mego. Ja i Ojciec jedno jesteśmy.
A jako odpowiadasz na to miejsce?
Iż z tego, że Chrystus Pan jest jedno z Bogiem, ukazać się nie może, aby był jedna naturą i istnością z nim, pokazują słowa Pana Chrystusa które miał do Ojca swego o uczniach swych: Ojcze święty zachowaj je w imię twoje, któreś dał aby byli jedno jako my. A niżej tak mówi: Ja tą chwałę którąś ty mi dał, dałem im, aby byli jedno, jako my jedno jesteśmy. A iż Pan Chrystus jedno jest z Ojcem, to się rozumie abo o wolej, abo o mocy w sprawie zbawienia ludzkiego, która iż natury Boskiej nie dowodzi, z tegoż miejsca się pokazuje, gdzie Pan mówi iż Ojciec jest większy niz wszyscy, a za tym też większy niż sam Pan, jako wyraźliwie sam wyznawa, i że mu dał Ojciec te owce.
A gdzie go Pismo zowie równym Bogu?
Ew. Jana 5, 18: Dlatego tedy tym więcej szukali go Żydzi zabić, iż nie tylko rozwiązywał Szabat ale i Ojcem swym powiedał Boga, równym samego siebie czyniąc Bogu i List do Filipian 2, 6: Który ( Chrystus) w kształcie Bożym będąc, nie miał za drapiestwo być równym Bogu.
I jako na te miejsca odpowiadasz?
Iż Pan Jezus jest równym Bogu, stąd się nie dowodzi natura Boska w nim, owszem pokazuje się rzecz przeciwna. Bo jeśli onemu Bogu który sam tylko z natury jest Bogiem (jako się wyższej pokazało) równy jest, tedy jawno jest, że onym samym z natury Bogiem być nie może. A równość Pana Chrystusa są z Bogiem Ojcem, w tym należy, iż mocą tą którą mu Pan Bóg dał, wszytkie te sprawy tak odprawował, i jeszcze odprawuje, które są samego tylko Boga własne, jako sam Bóg.
A gdzie go Pismo nazywa Synem Boga żywiącego, Synem Bożym własnym i jednorodzonym?
O tym czytamy Ew. Mateusza 16, 16 gdzie Piotr św. mówi: Tyś jest Chrystus Syn Boga żywiącego i List do Rzymian 8, 32 gdzie Apostoł tak mówi: Który [Bóg] też własnemu Synowi nie sfolgował, ale za nasz wydał ... i Ew. Jana 3, 16: Tak Bóg umiłował świat, że Syna swego onego jednorodzonego dał ..., i trochę niżej w.18: A kto nie wierzy, już osądzony jest, iż nie uwierzył w imię jednorodzonego Syna Bożego.
A jako na te miejsca odpowiadać?
Z tych wszytkich tytułów, które tu Pisma św. przypisują Panu Chrystusowi, żadną miarą nie dowodzi się jego natura Boska. Bo co się tknie pierwszego, jawna jest, że Piotr św. Syna człowieczego wyznawa być Chrystusem i Synem Boga żywiącego? który żadną miarą natury natury Boskiej, jako oni zmyślają mieć nie mógł, a do tego też świadczy Pismo św. o inszych ludziach, że są synami Boga żywiącego jako o tym masz z Proroka Ozeasza, List do Rzymian 9, 26, gdzie mówi: I będzie miasto tego gdzie im powiedziano, nie ludem moim wy [jesteście] tam będą nazwani synami Boga żywiącego. A co się tknie drugiego i trzeciego miejsca, tedy w nich czytamy, że ten jest własny i jednorodzony Syn Boży, który za nas na śmierć wydany był. Co się także żadnym sposobem o tym który by z natury Bogiem b ył, mówić nie może. I owszem z tego samego, że Chrystus Synem Bożym jest, potężnie się pokazuje, że Bogiem samym być nie może gdyż by sobie samemu synem być musiał. A przyczyna dlaczego Chrystus jest nazwany takiemi tytułami, ta jest, że ze wszystkich Synów Bożych jest najprzedniejszy i Bogu najmilszy. Jako też Izaak iż u Abrahama najmilszym synem i dziedzicem był, jednorodzonym jest nazwany, choć brata miał Izmaela, i Salomon jednorodzonym przed matką swoją, chociaż wiele braci miał z tejże matki.
A gdzie go Pismo zowie Pierworodnym wszego stworzenia?
List do Kolosan 1, 15.
A jako na to odpowiadasz?
Tak, że nie idzie stąd żeby miał mieć naturę Boską. Bo iż Pan Jezus jest pierworodnym wszego stworzenia, stąd się pokazuje, że jednym z stworzenia jest. Jako się to z pospolitego używania słowa tego w Piśmie świętym ukazuje, ze pierworodny, musi być jednym z rodzaju tych, których jest pierworodnym. Ażeby Pan Jezus jednym z stworzenia starego być miał, ani sami Adwersarze tego pozwolą, chyba by błąd ariański przyjąć chcieli. Muszą tedy pozwolić, iż jednym z nowego stworzenia być musi. A stąd żadnym sposobem zamknąć się nie może, żeby naturę Boska miał ale raczej, że jej nie ma, mocno się zamyka, A iż go tak Apostoł zowie, to dlatego czyni, iż i czasem , i zacnością, wszytkie nowe stworzenia uprzedził.
A gdzie Pismo święte o nim mówi, że wszytko ma co i Ojciec?
Ew. Jana 16, 15 mówi Pan Chrystus: Wszytki rzeczy, które ma Ojciec moje są i niżej rozdz. 17., 10 także do Boga Ojca swego mówi: Moje wszytkie rzeczy twoje są, i twoje moje.
A jako na te miejsca odpowiadać?
Słowo to wszytkie rzeczy, (jako się wyżej nie raz pokazało) obraca się pospolicie do materii tej, o która idzie, Przeto nie może to być z tych miejsc koniecznie zamkniono co oni chcą. A materią o którą idzie w rozdziale 16 jest to, co Duch św. miał Apostołom oznajmić należącego do Chrystusowego królestwa, a w rozdziale 17 jawnie się mówi o uczniach Chrystusowych które mu dał Bóg, dlaczego je też swoimi nazywa. Nad to, iż pewna jest rzecz, że wszytko to co Pan Jezus, nie ma sam od siebie, ale z daru Ojcowskiego, tedy stąd natura jego Boska zamknąć się nie może, gdyż Bóg z natury wszytko sam od siebie ma.
A gdzie Pismo zowie Ojcem wieczności?
Izajasz 9, 6 str.
A jako odpowiadasz na to?
Odpowiadam, że z tego natura Boska w Chrystusie Panu zamknąć się nie może, gdyż pewnym względem Ojcem wieczności Pan Chrystus jest nazwany, jako się z samych słów, wyżej w tym miejscu napisanych, jaśnie pokazuje. A Ojcem wieczności abo przyszłego wieku dlatego tu nazwany jest Chrystus Pan, iż jest autorem księciem żywota wiecznego który przyszły jest.
A gdzie go zowie Pismo święte Mową Bożą, i Wyobrażeniem Boga niewidzialnego, i Wyrażeniem postaci jego, i takim że kto go widział, widział Ojca, a iż w nim mieszka wszytka zupełność Bóstwa cieleśnie?
Ew. Jana 1, 1 Na początku była Mowa, złączywszy z tym co mówi tenże Jan w Ap. 19, 13 nazywając go Mową Bożą, Kolosan 1, 19; Hebrajczyków 1, 3; Ew. Jana 14, 9; Kolosan 2, 9.
A jako na te miejsca odpowiadać?
Iż Mową Bożą nazwany jest Pan Chrystus, stąd się Natura Boska w nim nie dowodzi, owszem rzecz przeciwna, bo jeśli jest Mowa Boża, tedy koniecznie idzie za tym że nie jest Bogiem samym. Co się też na drugie miejsca także odpowiedzieć może. A dla tej przyczyny nazwany jest Mową Bożą, iż nam wszytkę wolę Bożą opowiedział, jako to sam Jan św. niżej wykłada: Boga żaden nie widział, Jednorodzony Syn który jest na łonie Ojcowym, ten nam wypowiedział. Jako też w takowym wyrozumieniu nazwany jest, Prawdą i Żywotem, itd. Co też rozumieć możesz o tym, że jest nazwany Wyobrażeniem Boga niewidzialnego. A iż jest nazwany wyrażeniem postaci Bożej, to się rozumie, że nam Bóg w nim wszytko to co nam obiecał, rzeczą samą przed oczy wystawił. A co się dotyczy tego co Pan Jezus mówi, kto mnie widział, Ojca widział, iż się ani stąd natura Boska nie dowodzi, każdy widzieć może, że to widzenie nie rozumie się o osobie abo o istotności Ojcowskiej, gdyż jest niewidzialna, ale o poznaniu tego co mówił i czynił Pan Chrystus, jako tamże sam Pan Jezus to objaśnia: Nie wierzysz iżem ja w Ojcu, a Ojciec we mnie jest; Słów, które ja mówię wam, od samego siebie nie mówię: lecz Ojciec, który we mnie mieszka sam czyni one uczynki. A co się tknie tego, że w nim mieszka wszytka zupełność Bóstwa cieleśnie i stąd się natura Boska nie dowodzi. Bo naprzód słowo Bóstwo, znaczyć może Wolę Bożą, po tym, te słowa W nim mogą się rozumieć, nie o sobie, ale o nauce Pana Chrystsowej. A iż się mają tak rozumieć, pokazuje się stąd, że Apostoł słowa te wyraźnie wystawuje nie przeciwko osobom jakim, ale przeciwko nauce Filozoficznej i Zakonnej. A o tym słówku Cieleśnie coby znaczyło, niżej na swym miejscu usłyszysz.
A gdzie Pismo mówi o Chrystusie Panu, że miał chwałę u Ojca, nim świat był?
Ew. Jana 17, 5 gdzie sam Pan tak mówi w modlitwie swojej do Ojca, I teraz uwielb mię ty Ojcze, u samego siebie, chwałą któram miał, nim świat był, u ciebie.
A jako na to odpowiadasz?
A stąd natura Boska nie może być dowiedziona. Bo może kto mieć chwałę u Ojca przed założeniem świata, a przed się nie być z natury Bogiem, jako się pokazuje , 2 Tym. 1, 9; gdzie mówi Apostoł o wiernych, ze im dana była łaska przed czasy wiekuistymi. Nad to, tu napisano jest, iż Pan Jezus prosił Ojca o tę chwałę, co naturze boskiej zgoła się przeciwi. A wyrozumienie tego miejsca jest, że Chrystus prosi Ojca swego aby mu dał tę chwałę samą rzeczą, którą miał u niego w postanowieniu, przed tym niźli świat był.
A gdzie pismo mówi, ze duch Pana Chrystusowy był w Prorokach?
1 Piotra 1, 10-11: O którym zbawieniu wywiadywali się i badali Prorocy, którzy o onej przeciwko nam łasce prorokowali. Badając się na który abo na jaki czas upewniał duch on Chrystusowy który w nich był.
A jako na to odpowiadasz?
A stąd nie dowodzi się natura Boska w Panu Chrystusie. Bo ten duch który był w Prorokach może być nazwany Chrystusowym, nie dlatego, żeby go Chrystus dał, ale dlatego, że mówił to co było Chrystusowe, to jest o tych rzeczach, które do Chrystusa należą , jako tamże Piotr święty mówi: Świadcząc pierwej o utrapieniach które miały przyjść na Chrystusa, i o chwałach za tym idących. A taki też sposób mówienia 1 Jana 4, 6 Stąd znamy ducha prawdy, i ducha błędu, gdzie nie dlatego Ducha tego duchem prawdy zowie, i duchem błędu, żeby Prawda i Błąd jako osoby jakie ducha tego dawały, ale dlatego, iż ten duch prawdy te rzeczy mówił, które są prawdy, i duch błędu, te rzeczy które są błędu.
A gdzie Pismo mówi o Chrystusie Panu że z nieba stąpił, od Ojca wyszedł i na świat przyszedł?
Ew. Jana 3, 13 Żaden nie wstąpił do nieba, jedno ten który stąpił z nieba, Syn człowieczy który jest [abo był] w niebie; i niżej rozdz. 10, 36: Mnie którego poświęcił i posłał na świat; i niżej rozdz. 16, 28: Wyszedłem od Ojca, i przyszedłem na świat, zasię opuszczam świat, a idę do Ojca; i niżej rozdz. 17, 18: Jakoś mię posłał na świat.
A jako na te miejsca odpowiadasz?
Iż się z nich natura Boska dowieść nie może, stąd się pokazuje, że pierwsze słowa, Stąpił z nieba, mogą się figuralnym sposobem rozumieć rozumieć, jakim się też mówi i o inszych rzeczach jako masz List Jakuba 1, 17: Wszelki datek dobry i dar doskonały z wysoka jest, stępujący od Ojca światłości; i Apok. 21. 2, 10: widziałem miasto święte Jeruzalem nową stępującą od Boga z nieba. A jeśliby się właśnie brać miały, czego my radzi pozwalamy, tedy ni o kim inszym wyrzeczone nie są, jedno o Synu człowieczym, który iż osobę swoje własną musi mieć, tedy Bogiem z natury być nie może. A co Pisma święte świadczą o Chrystusie Panu, że go Ojciec posłał na świat, to też czytamy o Apostołach P. Chrystusowych , w tych że słowiech Pańskich wyższej przytoczonych: Jakoś mnie posłał na świat i ja posłałem je na świat. To zasię że Pan od Ojca wyszedł, toż waży co i to, że z nieba stąpił, a przyjście na świat, i która inszy też przypisuje, jak o tym masz Ew. Jana 18, 37 gdzie sam Pan mówi: Jam się na to narodził i na tom przyszedł na świat abych świadectwo dał prawdziwe, i 1 Jana 4, 1 napisano jest, że wiele fałszywych proroków wyszło na świat. Przecież z takowych mów Natura Boska dowiedziona być nie może. A we wszystkich tych mowach opisuje się, jako zacny był początek urzędu Pana Chrystusowego.
A gdzie pismo zowie Chrystusa Jedynym Panem, Panem chwały, Królem Królów, i Panem Panów?
1 Kor. 8, 6: W nas jeden Pan Jezus Chrystus przez którego wszytkie rzeczy, a my przezeń i 2, 8: Bo gdyby byli poznali, koniecznie by nie ukrzyżowali byli Pana chwały; i Apok. 17, 14 Z barankiem walczyć będą a baranek zwycięży je, iż Panem Panów jest, i Królem Królów i niżej rozdz. 19, 16: A ma na szacie i na udzie swym imię napisane Król Królów, i Pan Panów.
A jako na te miejsca odpowiadasz?
Co się dotyczy pierwszego miejsca tedy z niego samego pokazuje sie iż z tych słów, gdzie Apostoł Pana Chrystusa nazywa Jedynym Panem, natura Boska zamkniona być nie może, bo go naprzód jawnie od onego Ojca. Którego tam Jedynym Bogiem nazywa, dzieli, który że sam tylko jest z natury Bogiem wyższej się pokazało. Po tym to samo iż o nim mówi, ze przezeń wszytkie rzeczy, nie dopuszcza aby Chrystus był onym z natury Bogiem, ponieważ (jako się wyższej powiedziało) przez te słowa, Przez którego, nie pierwsza ale wtóra i średnia przyczyna się znaczy , którą ten być nie może, co z natury jest Bogiem. A chociaż też pismo o Bogu Ojcu mówi, że przezeń wszytki rzeczy, tedy o nim inaczej się rozumie, niż o Panu Chrystusie, bo o Ojcu mówi się to dlatego, że i średnie przyczyny przez które co sprawiono bywa, nie skądinąd są jedno od niego, i nie są takie, żeby on bez nich sprawować nie mógł. A o Chrystusie rozumie się tak, że kto inszy, to jest, Bóg, przezeń wszytkie rzeczy odprawuje, jako masz wyraźliwie List do Efezj. 3, 9. Nie wspominam tu tego, że to słowo Wszytkie rzeczy, jako się wyższej pokazało, do materii o którą idzie ma być obracane. Co iż tak jest, stąd się pokazuje, że Apostoł mówi, o tych wszytkich rzeczach, które do ludu chrystiańskiego należą, jako pokazują te dwie słowa: Nam i Ojciec. Bo słówko Nam znaczy, że o ludziach pewnych jest mowa. A słówko Ojciec tylko nowego przymierza właśnie jest. Stąd idzie, że nie zgoła, ale pewnym względem jest nazwany Jedynym Panem, przez którego wszytko i przetoż stąd Natura Boska dowieść się nie może. A co się dotyczy wtórego miejsca, tedy także z niego Natura Boska, nie może się zawrzeć, gdyż się tu mówi o tym, który był ukrzyżowany (co o naturze Boskiej rzeczono być nie może), który dlatego Panem chwały, to jest Panem chwalebnym nazwany jest, że go Bóg czcią, i chwałą ukoronował. A trzecie zasie miejsce iż Natury Boskiej nie dowodzi stąd się pokazuje, że się tu mówi o tym który jest Barankiem, i który ma szaty i był zabity, i wykupił nas krwią swoją, co z przyrodzeniem Boskim nie ma nic wspólnego. A wszytkie te tytuły, wyrażają tę wielką moc którą pan Bóg dał Panu Chrystusowi, w tych rzeczach, które do nowego przymierza należą.
A gdzie Pismo święte przypisuje Chrystusowi Panu wiarę i cześć Boską?
Ew. Jana 14, 1 mówi sam Pan: Wierzcie w Boga, i we mnie wierzcie, i Ew. Jana 5, 22-23: Ojciec nie sądzi nikogo, ale sąd wszytek dał Synowi, aby wszyscy czcili Syna, jako czczą Ojca i List do Filipian 2, 9: Dlatego go Bóg nader wywyższył, i darował mu imię nad wszelkie imie, aby w imię Jezusowe wszelkie kolano kłaniało się, niebieskich, ziemskich i podziemnych, i wszelki język wyznawał, iż Panem [jest] Jezus Chrystus, ku chwale Boga Ojca i na innych wielu miejscach.
A jako na te miejsca odpowiadasz?
Co sie tknie pierwszego miejsca, odpowiadam, że nierzkąc, aby stąd mogło być dowiedziono, że Chrystus z przyrodzenia Bogiem, ale i przeciwna rzecz jawnie się z niego zamyka. Abowiem jawnie tu Chrystus Pan różność czyni między sobą a miedzy Bogiem jedynym, o którym iż tu jest mowa pokazuje articulus w greckim przydany. A co oni mówią, Wiara nie może być przywłaszczona, jedno samemu Bogu, to sam Pan Chrystus na inszym miejscu rozwiązuje, gdy mówi: Kto wierzy we mnie, nie we mnie wierzy, ale w tego który mnie posłał. Stąd jawna jest, iż Chrystus onej wiary sobie nie przywłaszcza, którąś my za niego Bogu powinni, abowiem samemu Bogu ta wiara należy, która by się na nim samym kończyła, i o niego się, jako o najpierwszego, i samego sprawcę wszystkich dóbr opierała, a Panu Chrystusowi ta wiara nie należy, chociaż weń wierzyć mamy. Abowiem weń wierzymy dlatego, iż wziął moc od Boga, aby nas uczynić szczęśliwymi, i że na ten urząd od niego jest przełożony, i tak nasza wiara przezeń do samego Boga jako do ostatniego celu swego zmierza, czego poświadcza Piotr św. mówiąc: Przezeń wierzycie w Boga, który go od umarłych wzbudził, i dał mu chwałę, aby wiara, i nadzieja nasza w Bogu była.
Ale oni z Jeremiasz Proroka przynoszą, że przeklęty jest który ufa w człowieku.
Odpowiadam: nie zgoła jest powiedziano, przeklęty jest ten człowiek, który w człowieku ufa, ale, który tak ufa, że kładzie ciało ramieniem swoim, to jest, w samych ludzkich siłach nadfzieje swą pokłada, bez ratunku ducha, i mocy Bożej, bo się zgoła to rozumie przez słowo Ciała, i jeszcze przydane są te słowa: od Pana odstępuje serce jego. Lecz którzy ufamy w Chrystusie, nie kładziemy ciała ramieniem swoim, gdyż Chrystus teraz ciałem to jest słabością nie jest, ale nieśmiertelnym jest, i Panem i szafarzem nieśmiertelności ani odstępujmy sercem od Boga, i owszem Chrystusowi ufając, ufajmy Bogu, i tak serce nasze przystępuje do Boga, nie odstępuje.
A na drugie miejsce jako odpowiadasz, które o czci Boskiej Panu Jezusowi należącej mówią?
Ponieważ wszytki te miejsca które świadczą o czci Pana Chrystusowej, świadczą i to, że mu jest dana dla pewnej przyczyny, czasu pewnego, tedy stąd żadnym sposobem Natura ta Boska nie może być pokazana. A co zarzucają z Proroka Izajasza cap. 42, 8 Chwały mojej innemu nie dam. Odpowiadam, iż się dosyć z tego miejsca pokazuje, co przez to słowo Innemu Bóg rozumie abowiem wnet dalej stoi Ani czci mojej bałwanom, mówi tedy Bóg o tych którzy z nim żadnej społeczności nie mają, i którym jeśliby chwała abo cześć jaka była przypisana, toby sie do samego Boga ściągała. Ale nie mówi Bóg, żeby chwały swojej nie miał użyczyć temu który by od niego zawistnął i któremu by mu był subordynowany, bo tym sposobem nic się nie uszczerbią chwale jego, gdyż się wszytko nań obraca jakim jest Pan nasz Jezus Chrystus, który z Boga zawistnął i jemu jest subordynowany, i wszytka chwała która mu była wyrządzona cała do samego Boga się ściąga.
I żem tedy słyszał dotąd o tych miejscach Pisma świętego które prosto do Syna Bożego należą, proszę, powiedz mi już o tych miejscach którego do niego należą, przez niejakie przystosowanie, a zdadzą się dowodzić natury Boskiej w Panu Chrystusie.
Te miejsca są, gdzie napisano naprzód u Proroka Izajasza 8, 13, że miał być kamieniem obrażania, i opoka zgorszenia co Łukasz św. cap. 2, 34 i Paweł św. Rzymian 9, 32 i Piotr św. I List cap. 1, 7 po tym powtarzają. Po tym Izajasza 45, 23 gdzie Bóg mówi: Przysiągłem przez siebie samego, że mi się pokłoni wszelkie kolano co się czyta o Chrystusie, Rzymian 14, 10. Po trzecie czytamy Izajasza 35, 4 Bóg sam przyjdzie i zbawi nas, tedy oczy ślepych i uszy głuchych będą otwarte, tedy będzie skakał chromy, jako jeleń i język niemych będzie rozwiązany; a o Chrystusie to jest powtórzono: Mateusza 11, 4-5. Po piąte, Zachariasz 12, 10 napisano: będą patrzeć na mnie, którego przebodli, co Jan św. w rozdz. 19,37 mówi o Panu Chrystusie. Po szóste , Psalm 68, 19 Wstąpiłeś na wysokość, wiodłeś więźnie pojmane, wziąłeś dary w ludziach, a toż masz powtórzono u Pawła św. o Chrystusie , Efezjan 4, 7. Z których wszytkich miejsc tak argumentują; Ponieważ wszystko to co się w nich mówi o Bogu izraelskim pod starym Przymierzem, mówi się tez o Panu Chrystusie pod nowym Przymierzem, przeto Chrystus Pan jest onym Bogiem izraelskim, i za tym Bogiem z natury.
A jako na te miejsca odpowiadasz?
Na wszystkie razem miejsca może się tak odpowiedzieć, że z tego wszystkiego przed się żadnym sposobem Natura Boska w Chrystusie zamknąć się nie może. Bo daleko inaksza przyczyna być może i jest, dla której to co w starym Przymierzu o Bogu rzeczono , w Nowym się do Chrystusa stosuje oprócz tej, która jest, ono złączenie i jedność Pana Chrystusowa z onym jedynym Bogiem , w panowaniu, i w mocy, i w urzędzie, co wszystko ma z darowania Bożego, jako o tym pisma nowego Przymierza wszędzie świadczą. A jeśli Pismo św. mówi to o Mojżeszu, że lud izraelski z Egiptu wywiódł Exodus 32, 7, i że był odkupicielem onego ludu .......... str 150 koniec................ i o onych także to co o samym Bogu najwyższym jawnie na wielu miejscach wyświadczą, który Mojżesz i inni takowego złączenia z Bogiem nie mieli, jakie jest między Bogiem najwyższym a Chrystusem Panem, każdy snadnie baczyć może, jako dla tak wielkiego złączenia, które Chrystus ma z Bogiem daleko i słusznie, i przystojnie i to co o Bogu pierwszym względem powiedziano jest, o Chrystusie Panu mówiono bywa.
Widzę już, że Pan Chrystus natury Boskiej nie ma, ale że człowiekiem prawdziwym jest z przyrodzenia; teraz ukaż mi jako wiadomość tej rzeczy jest pożyteczna do zbawienia.
Toć tak pokazuje, że z wiadomości tej rzeczy, iż Chrystus jest człowiekiem prawdziwym i gdzie mocne i całe utwierdzenie nadzieje naszej o zbawieniu, którą przez rozumienie przeciwne bywa zgoła zwątlona i ledwie nie odjęta.
A to jako?
Tak, iż z przeciwnego rozumienia idzie to, że Chrystus człowiekiem prawdziwym nie jest, gdyż mu osoby człowieczej nie przyznawają bez której prawdziwy człowiek być nie może. A jeśliby Chrystus Pan prawdziwym człowiekiem nie był nie mógłby ani prawdziwie umrzeć, ani prawdziwie od umarłych być wzbudzony. A tak nadzieja nasza która się na zmartwychwstaniu Pańskim, jako na niejakim fundamencie sadzi, snadnie by zwątlona była, a ledwie by nie upadła. A zasię to rozumienie, która Chrystusa, za prawdziwego człowieka uznawa, który na świecie będąc, posłuszny był ojcu swemu aż do śmierci, i umarł, i którego Bóg od umarłych wzbudził, i dał mu nieśmiertelność, nadzieje nasze z strony zbawienia naszego, nam dziwnie utwierdza, i prawie na oczy żywą wystawia, że też i my jeślibyśmy stóp jego naśladowali, chociaż śmiertelni jesteśmy, umieramy jednak od umarłych czasu swego powstaniemy, i nieśmiertelności wspólnie z nim dostąpimy.
Jużem wyrozumiał to co do osoby Pana Chrystusowej i należy; postąp że już do urzędu jego.
Bardzo dobrze. Masz tedy wiedzieć, że Urząd Pana Chrystusa w tym należy, iż jest Prorokiem, Królem, i Ofiarownikiem naszym.
A Prorokiem gdzie go Pismo święte nazywa?
O tym masz świadectwo osobliwe, które Piotr św. przywodzi Mojżesza, który tak mówił do Ojców: Iż Proroka wzbudzi wam Pan Bóg nasz z braciej waszej jako mnie, onego słuchać będziecie, wedle wszystkiego coby mówił do was.
W czymże tedy jego Urząd Prorocki należny?
Należny w tym, że nam wolę Boską doskonale objawił i utwierdził.
Skąd się to pokazuje, że nam Pan Chrystus doskonale te wolę Bożą objawił?
Stąd, iż sam Pan Jezus najdoskonalszym sposobem w niebie od Boga wolej tej Bożej wyuczony był, i z nią do ludzi wielmożnie z nieba jest posłany, i one dostatecznie im wypowiedział, co się z tytułów jemu w Piśmie świętym dla tego urzędu przywłaszczonych jaśnie pokazuje, gdy go Mową Bożą, Bogiem i Synem Bożym, Wyobrażeniem Boga niewidzialnego, Połyskaniem chwały Bożej nazywa, i gdy o nim mówi, że wszytka zupełność Bóstwa w nim mieszka cieleśnie, to jest, że w nauce jego wszytka wola Boża, cale i rzeczą samą jest objawiona.
A gdzież o tym napisano, ze Pan Jezus był w niebie i z nieba posłany był?
Ew. Jana 6, 38: Zstąpiłem z nieba nie abym czynił wolę moję, ale tego który mię posłał i niżej w.68 Gdy tedy ujrzycie Syna człowieczego wstępującego gdzie był pierwej i cap. 3, 13: Żaden nie wstąpił do nieba jedno ten który z nieba zstąpił, Syn człowieczy, który był w niebie i niżej w. 31: Kto z wysoka przychodzi, nade wszytki jest, kto jest z ziemie z ziemie jest i z ziemie mówi i cap. 16, 28: Wyszedłem od Ojca i przyszedłem na świat; zasię opuszczam świat, a idę do Ojca.
A któraż jest ta wola Boża, którą nam Chrystus Pan doskonale objawił.
Jest ono przymierze nowe, które z nami ludźmi Pan Chrystus imieniem Bożym postanowił, dlatego też i Pośrednikiem nowego Przymierza jest nazwany.
Cóż to przymierze w sobie zamyka?
Zamyka w sobie dwojakie rzeczy, jedne ze strony Boga, a drugie ze strony nas.
A które są te rzeczy które ze strony Boga do tego przymierza należą?
Są Przykazania Boże doskonałe i doskonałe jego obietnice.
O rozkazaniach Pana Chrystusowych, które do Zakonu przydał.
Któreż są te doskonałe Przykazania przez Pana Jezusa objawione?
Część ich zamyka się w niektórych rozkazaniach Bożych, przez Mojżesza podanych, i z tym co w nowym Przymierzu do nich przydano; Cześć zasię zamyka się w tych, które z osobna podał Pan Chrystus.
A któreż są pierwsze?
Są te, które się zamykają w Dziesięciorgu przykazania Bożego.
Abo też są insze rozkazania przez Mojżesza podane?
Są, z których jedne do Ceremonii, drugie do Sądów należą, ale je Pan Chrystus częścią wyraźliwie, częścią nie wyraźliwie zniósł.
Któreż wyraźliwie, a które nie wyraźliwie zniósł?
Wyraźliwie zniósł prze Apostoły swe, a najwięcej przez Pawła świętego wielką część ceremonialnych przykazań, których wyraźliwie zniesionych nie najdujemy, za zniesione rozumiane być mają, dla własności nowego Przymierza, i dla tejże przyczyny, dla której owe drugie zniesione są, które które wyraźliwie zniesione najdujemy.
A któraż jest ta własność nowego Przymierza?
Ta iż całe jest duchowne, i nie na zwierzchownych, ale na wnętrznych rzeczach zawisło. Ale ceremonie rzeczy są zwierzchowne i samy przez się cielesne, a nie duchowne, i dlatego jeśliby o takiej rzeczy w samym nowym Przymierzu wyraźliwego rozkazania nie było, nie mamy wierzyć, żeby w nowym Przymierzu miała być zachowana i tak mamy zamknąć, iż cokolwiek ceremonialnego w starym Przymierzu rozkazano było, nic do nowego Przymierza nie należy.
A któraż jest ta przyczyna dla której niektóre ceremonie starego Przymierza są wyraźliwie zniesione?
Ta jest, iż te ceremonie były cieniem rzeczy przyszłych, które już przyszły i wespół z nowym Przymierzem są nam przyniesione. Przeto te cienie już żadnego miejsca nie mają.
A masz że tej rzeczy jakie wyraźliwe świadectwo w Piśmie świętym?
Mam u Pawła świętego: Niechaj tedy was żaden nie sądzi w pokarmie, abo w piciu, abo w części święta, abo nastaniu księżyca, abo szabatów, które są cieniem rzeczy przyszłych a ciało [jest] Chrystusowe; i dlatego o wszystkich innych ceremoniach, choć wyraźliwie nie zniesionych, mamy rozumieć, że przecie skrycie zniesione są, ponieważ we wszystkich to się najduje, że były cieniem tych rzeczy, które miały być w Nowym Przymierzu. Aczkolwiek niektóre starego Przymierza ceremonie są, które też dla tej przyczyny za zniesione poczytane być mają, iż tylko do starego Przymierza należeć mogą, a żadnym sposobem do Nowego.
Powiedz mi niektóre takie ceremonie
Weźmi przykład z Baranka Wielkanocnego i z Święta Kuczek, abowiem te i inne niektóre mogą należeć jedno do ludu izraelskiego, który sam tylko pod starym Przymierzem był ludem Bożym, gdyż pod nowy poganie do Boga przez Chrystusa nawróceni, są największą częścią ludu Bożego.
A co się tyczy sądowych rozkazań, jakim że sposobem zniesione są, skrycie czy wyraźliwie?
Niezgoła wyraźliwie, ale raczej skrycie. Lecz przyczyny przed się dla których za zniesione poczytane być mają jawne są i otworzyste.
Któreż są to przyczyny?
Trzy osobliwie: Pierwsza, iż pod starym Przymierzem srogość i surowość osobliwie miejsce miała, a w nowym łaskawość i miłosierdzie. Druga, iż pod nowym Przymierzem uczyniona jest obietnica doskonała żywota wiecznego, której stare Przymierze nie miało, nic inszego wyraźliwie nie obiecując, jedno doczesne dobra tego żywota, jako się niżej pokaże. Trzecia, iż pod starym Przymierzem lud Boży rząd swojej Rzeczypospolitej i samą ziemską Rzeczpospolitą od samego Boga sobie daną i postanowioną miał, która Rzeczpospolita żydowska iż ustała, tedy też i one Prawa do niej należące ustać musiały.
To tedy teraz zwierzchność wszelaka i rząd w Rzeczypospolitej zniesiony jest?
Nie jest żadnym sposobem, gdyż wszelaka zwierzchność od Pana Boga jest (List do Rzymian 13, 1) i może chrystianin zwierzchność na sobie nosić, tylko tego potrzeba aby w rządzeniu i w odprawianiu urzędu swego tak postępował, żeby nic przeciwnego nie czynił prawom Pana Chrystusowym.
Już mi teraz powiedz które są te Dziesięcioro Przykazań Bożych, i co któremu nich Pan Jezus przydał.
Najpierwsze w porządku przykazania jest: Nie będziesz miał Bogów cudzych przede mną.
Co to rozkazanie w sobie zamyka?
Te dwie rzeczy: Jedna, iż Boga za naszego Boga mieć i jemu Boska cześć oddawać mamy. Druga, iż nikogo innego oprócz niego, za naszego Boga mieć i nikomu innemu wyrządzać tej czci nie mamy.
Ponieważ wyżej zrozumiałem co to jest mieć Boga za Boga, powiedz mi co to jest Bogu Boska cześć wyrządzać?
To nic inszego nie jest, jedno taka cześć mu wyrządzać, która wszytkę cześć ludzką, którą komukolwiek biegiem pospolitym wyrządzana bywa, przechodzi i tak w tym postępować, choć go nie widzimy jakobyśmy go widzieli.
W czym sie zamyka ta cześć Boska?
Krótko mówiąc, zamyka sie w oddawaniu pokłonu.
To oddawanie pokłonu jakie ma być?
Pokłon któryś my Bogu powinni dwojaki jest, wewnętrzny i zwierzchowny.
Jaki jest wewnętrzny?
Taki który w sobie zamyka największą uczciwość umysłu naszego przeciwko Bogu, a to w tym iż jemu przyznawamy w sercu naszym, że on ma moc, nie tylko nad ciałem ale i nad umysłem naszym, którym prawa stanowić i one sądzić ma.
A jaki jest zwierzchowny?
Taki który w sobie zamyka, jakie może największe ciała naszego uniżenie i upokorzenie przed nim, a to takie które by pokłonu wewnętrznego znakiem być mogło, to jest: które by przewyższało wszelka uczciwość zwierzchowną, którą stworzeniom oddawamy.
Izali też nie należy do pokłonu tego i to abyśmy przed Bogiem na kolana i na twarzy nasze upadli?
Owszem należy, a nad to jeszcze ten zwierzchowny pokłon zamyka w sobie chwalenie i wysławianie jawne imienia jego świętego i za wzięte od niego dobrodziejstwa dziękowanie.
Co do tego przydał Pan Jezus?
Naprzód to, iż nam podał sposób pewny, według którego nauczył nas jako sie mamy Panu Bogu modlić.
A który jest ten sposób?
Ten który jest opisany Mateusza 6, 9 i Łukasza 11, 2 : Ojcze nasz, który jesteś na niebiesiech. Niech sie święci imie twoje. Niech przyjdzie królestwo twoje. Niech sie stanie wola twoja, jako na niebiesiech, tak i na ziemi. Chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj. Odpuść nam nasze winy, jako i my odpuszczamy, naszym winowajcom. A nie wódź nas w pokuszenie, ale nas wybaw ode złego. Abowiem twoje jest królestwo, i moc i chwała na wieki wieczne,Amen.
Co ta modlitwa w sobie zamyka?
Zamyka w sobie dwojakie prośby. Jedne, które do chwały Bożej należą. Drugie, do naszych potrzeb.
A które są do chwały Bożej należące?
Trzy pierwsze prośby, które wprzód porządkie są położone.
Któraż jest pierwsza prośba?
Niech się święci imię Twoje
Wyłóż że mi tę prośbę.
W tej prośbie modlimy się Bogu, aby nam wszelkim sposobem pomógł, żebyśmy mogli jego imię sławić i wielbić, słowy, pisaniem, pismy i wszelakim inszym sposobem, którym by imię jego mogło być przez nas uczczone i weywyższone.
Która jest wtóra prośba?
Niech przyjdzie Królestwo Twoje.
Wyłóż że mi tę prośbę.
W tej prośbie modlimy się Bogu, aby on tym sposobem, którym i zwykł, i może, bądź to jednym, bądź wielom ich nas do tego przywieść raczył, żebyśmy mu serce i umysł nasz poświęcili. Co się osobliwie dzieje, przez prawdy jego Boskiej i naznamienitszych jego obietnic objawienie i utwierdzenie ich w sercach naszych. W ten czas bowiem prawdziwie się rzec może że króluje Bóg, gdy w sercach naszych króluje.
A któraż jest trzecia prośba?
Niech sie stanie wola Twoja, jako na niebiesiech, tak i na ziemi.
Wyłóż że mi tę prośbę.
W tej prośbie modlimy sie Bogu, aby nas w posłuszeństwie , któreś my powinni, a sprawami wyrażać mamy,wspomagał, gdyż wielkiej pomocy człowiekowi trzeba, do tego, aby to uczynił, co mu Pan Bóg rozkazuje, a zwłaszcza pod Ewangelią, gdzie mu wiele rozkazano, co siły człowiecze przechodzi. A w tej prośbie zawiera się niejakie wyznanie i słabości naszej, i ufności ku Bogu wielkiej i nadzieje, która o dobrotliwości i przytomności jego mamy, gdy się ważymy tego prosić od niego, aby nas nie mniej sobie niźli Anioły, którzy są w niebie, a na święte oblicze jego patrzają, do posłuszeństwa sposobne uczynił.
A któreż są prośby do potrzeb naszych należące?
Są drugie trzy, które po pierwszych porządkie położone są.
Któraż jest pierwsza?
Chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj.
Wyłóż mi tę prośbę.
W tej prośbie modlimy się Bogu, naprzód o dar łaski jego którą posilony i obczerstwiony bywa duchowny żywot nasz, Po tym, o te wszystkie potrzeby które do zachowania tego teraźniejszego naszego żywota należą.
Która jest wtóra prośba?
Odpuść nam nasze winy jako i my odpuszczamy, naszym winowajcom.
Wyłóż że mi tę prośbę.
W tej prośbie modlimy się Bogu, aby nam wszytkie grzechy nasze odpuścić raczył, nie tylko te których sie teraz, gdyśmy się pod rząd słowa Bożego poddali, dopuszczamy, ale też osobliwie i te. Które przed tym nim żeśmy poznali wolę jego świętą, od nas popełnione są, gdyż te cięższe są i snadniej człowieka od żywota wiecznego odstrychnąć i na wieczne potępienie zawieść mogą. A co jest przydano: Jako i my odpuszczamy winowajcom naszym, rozumieć masz, że żadnym sposobem spodziewać się odpuszczenia grzechów naszych nie możemy jeśli byśmy także występków, przeciwko nam popełnionych innym z serca nie odpuścili, i od wszelakiej pomsty, przeciwko tym którzy nas obrazili, serca swego nie odwiedli.
Która jest trzecia prośba?
A nie wódź nas na pokuszenie, ale nas wybaw ode złego.
Wyłóż że mi i tę prośbę.
W tej prośbie modlimy sie Bogu aby nas ilekroć w utrapienia, abo za wolą jego, abo za jego dopuszczeniem wpadamy. Które na wierne jego dla ich doświadczenia przychodzą, ratował, żebyśmy w nich nie ustali, ale nas wybawił od szatana, to jest, nie dopuścił jemu aby nas w tych utrapieniach , których on jako oc........(str. 172?) niejakiej ku naszemu zginieniu używa pochłonąć miał.
A za się nie godzi inaczej jedno takim sposobem Panu Bogu modlić?
A owszem godzi się : gdyż nam tego pan ani tu, ani gdzie indziej nie zakazał, wszakże tak, żeby to o co sie modlimy, nie było przeciwko wolej Bożej, nam wyraźnie opisanej. A jeśli o tym o co się modlimy, wyraźnej wolej Bożej nie mamy, tedyśmy to całe na wolę Bożą powinni przypuszczać.
Na co tedy pan Chrystus rozkazał się nam, tak, jakoś powiedział, Bogu modlić?
Na to abyśmy wiedzieli o co zawsze i koniecznie Bogu się modlić mamy.
Któraż jest druga rzecz, którą pan Chrystus do tego pierwszego przykazania przydał?
Ta, że też pana Jezusa Chrystusa za Boga naszego znać, to jest, za tego który nad nami ma zwierzchność Boską, i jemu Boską cześć wyrządzać mamy.
W czym ta Boska cześć Chrystusowi powinna należy?
W tym, jako Boski pokłon jego oddawać powinniśmy, tak też o wszelkie potrzeby nasze jemu się zawżdy modlić możemy. Pokłon mu oddawamy dla wysokiego majestatu; a modlimy się mu dla wysokiej mocy.
Cóż jeszcze mimo to co się wyższej o czci Bożej mówiło, należy do czci Boskiej pana Chrystusowej?
Obchód jego świętej Wieczerzy, o której na swym miejscu usłyszysz.
Skąd że dowodzisz tego, żeśmy powinni pokłon Boski panu Chrystusowi oddawać?
Nie na jednym miejscu Pisma świętego to mamy napisano, ale mianowicie u Jana świętego, gdzie tam Chrystus mówi: Ojciec wszystek sąd , to jest panowanie i rząd, dał Synowi aby wszyscy czcili Syna jako czczą Ojca; i Fil. 2, 9 – 11: Dlatego go Bóg nader wywyższył, i darował mu imię nad wszelkie imię, aby na imię Jezusowe wszelkie kolano się skłoniło, niebieskich, ziemskich, i podziemskich, i aby wszelki język wyznawał, że Panem [jest] Jezus Chrystus ku chwale Boga Ojca.
A skąd tego dowodzisz, że się o wszelkie potrzeby panu Jezusowi zawżdy modlić możemy?
Naprzód stąd, iż nas ratować może i chce. Po tym , że mamy do tego pobudki i samego pana Chrystusa, i Apostołów jego, a na ostatek przykłady ludzi świętych.
Gdzie o tym napisano, ze nas Chrystus pan ratować może i chce?
O tym niżej usłyszysz, gdzie o jego urzędzie Królewskim i Ofiarowniczym mówić się będzie.
A o pobudkach tych gdzie mamy?
Naprzód Jana 14, 13 – 14 i 16, 23 – 24. 26 gdzie sam pan tak mówi: O cokolwiek byście prosili w imie moje, (to jest ufać imieniowi i mocy mojej) ja uczynię; i Apok. 3, 18: Radzę ci abyś kupił u mnie złota w ogniu doświadczonego, i Heb. 4, 14 – 16 gdzie on autor . tak mówi: Mając tedy przedniejszego Ofiarownika wielkiego, który przeszedł niebiosa, Jezusa syna Bożego trzymajmy sie wyznania. Abowiem nie mamy przedniejszego Ofiarownika, który by nie mógł pospołu cierpieć w krewkościach naszych, lecz kuszonego we wszystkich rzeczach na podobieństwo nas bez grzechu. Przystąpmy tedy z ufnością do stolice łaski, abyśmy wzięli miłosierdzie i łaskę naleźli ku wcześnego ratunkowi.; i Rzym. 10, 13: Wszelki który by wzywał imienia Pańskiego, zbawion bedzie.
A o przykładach gdzie czytamy?
Łuk. 17, 5 Apostołowie mówią: Panie przymnoż nam wiary, także też Mat. 8, 25: Panie zachowaj nas giniemy; i Apost. 7, 59 gdzie Szczepan święty wzywał i mówił: Panie Jezu przyjmi ducha mego; i zasię: panie [Jezu] nie poczytaj im tego za grzechy; i 2 Kor. 12, 7 – 8: I abym się zacnością objawienia nie wynosił, dan mi jest stark ciała, anioł szatan, aby mię zaszyjkował, abym sie nie wynosił, dla tegom trzykroć Pana prosił, żeby odstąpił ode mnie; i 1 Tes. 3, 11: A sam Bóg, i Ojciec nasz, i Pan nasz Jezus Chrystus niech wyprostuje drogę naszą, do was. I to się zamyka we wszystkich pozdrowieniach Apostolskich, na początkach listów ich położonych, w których łaski, pokoju, i miłosierdzia życzą, jako od Boga Ojca, tak też i od Syna jego Pana Jezusa Chrystusa.
Tym przydaniem, że też mamy mieć pana Chrystusa za Boga naszego, i jemu Boską cześć wyrządzać. Izali się nie odmienia to rozkazanie, które pierwej było dane?
Nie samo rozkazanie odmienia się, abowiem wszytka chwała, która wyrządzana bywa panu Chrystusowi, do samego Boga się obraca, ale się sposób tylko wykonania jego odmienia. Bo przed przyjściem pana Chrystusowym Bóg chwalony był immediate, a teraz też mediate w Chrystusie chwalony bywa. Do tego rozkazanie to dlatego nie odmienia się, iż tego chce po nas, abyśmy nie mieli Bogów cudzych. Lecz pan Chrystus nie jest taki, ani przez to, że mu cześć Boska wyrządzana bywa, postanowiony bywa Bogiem cudzym, bo jest Bogu w tym subordynowany. A te rzeczy które są subordynowane, to jest, które od drugich zawisnęły, nie są przeciwne tym od których zawisnęły.
To tedy panu Chrystusowi tak należy ta cześć Boska, że między nim a między Bogiem różności w tej mierze nie masz?
I owszem jest. Albowiem i pokłon i wzywanie bywają oddawane Bogu jako najpierwszej przyczynie naszego zbawienia, a Chrystusowi jako wtórej, abo żebyśmy z Pawłem Apostołem mówili: Bogu jako temu z którego wszytkie rzeczy, a Chrystusowi jako temu przez którego wszytkie rzeczy.
Co tedy rozumiesz o tych ludziach, którzy tego pokłonu i wzywania Chrystusowi panu oddawać nie chcą?
Rozumiem, iż oni nie są Chrystianie, gdyż rzeczą samą Chrystusa nie mają i chociaż podobno jawnymi słowy nie śmieją przeć tego, że Jezus jest Chrystusem, przed się rzeczą samą zgoła się przą.
Powiedziałeś mi, ze przy Bogu i Chrystusa pana chwalić mamy. Powiedz że mi jeśli też kogo innego jeszcze ino Boga i Chrystusa możemy chwalić?
Żadnym sposobem. Bo nie masz żadnego świadectwa prawdziwie Boskiego, żeby komu drugiemu oprócz samego Chrystusa, boska moc, abo zwierzchność taka nad nami dana była. A że dzisiaj w Nabożeństwie Rzymskim, Pannie Marii, i święt i zwierzchność, abo moc Boską przypisują, to sie tylko na mniemaniu ich próżnym sadzi.
Izali nie maja słusznej wymówki w tym, gdy o tym umysłem czynią, żeby przez to Pana Boga uczcili?
Nie mają żadnym sposobem. Abowiem w służbie Bożej nie dosyć jest sądzić sie na mniemaniu , jako to wszyscy rozumieją, ale rzeczy samej do tego potrzeba. Inaczej taka służba za bałwochwalstwo słusznie ma być osadzona.
Już widzę, że się nie godzi chwalić nikogo, oprócz Boga, i Chrystusa, ale a że się nie godzi wzywać Marjej Panny i świętych, nie żeby nam sami co dali, ale żeby nam i u Boga i Chrystusa co uprosili?
Nie godzi się dla onejże przyczyny, która się dopiero przyniosła, i iż w rzeczach tych, które do służby Bożej należą, potrzeba mieć pewność, iż wedle wolej Bożej to może być czyniono, co czyniono bywa. Lecz żadnego z Pisma świętego świadectwa nie mamy z którego by sie pokazywało,że panna Maria, i inszy święci ludzie, którzy z tego świata zeszli, abo jaką pieczę mają o tych rzeczach, które od nas czynione bywają, abo że je nawet wiedzą, i rozumieją i modlitwy, abo prośby nasze słyszą, których jednak rzeczy koniecznie potrzeba do tego, aby był kto pewien że słusznie do nich może prośby swe obracać.
Już mi się zda, że dobrze rozumiem, co za moc ma w Nabożeństwie Chrystiańskim to pierwsze rozkazanie; postąpże teraz dalej do wtórego.
Rozkazanie wtóre to jest: Nie czyń sobie obrazu, ani żadnego podobieństwa tych rzeczy, które są na niebie wzgórę i tych co na ziemi nisko, i tych które w wodzie, pod ziemią. Nie kłaniaj się ima ani służ.
Jakoż to rozkazanie ma być rozumiane?
Tak, iż żaden obraz nie ma być czyniony, ku temu końcowi, aby mu się kto kłaniał, abo służył, ani też taki obraz ma być czyniony z którego by occa sia (????????????? str. 183 ost. akapit) mogła być wzięta, aby mu się kłaniano abo służono.
A któreż są te obrazy, które ludzie czynią, ku temu końcowi, aby się im kłaniano i służono?
Są to wszystkie, które ludzie (jako rozumieją) z nabożeństwa czynią.
A jakim sposobem ludzie ten ukłon odprawują?
Tak, kiedy nie tylko obrazom samym, ale też przed obrazami sie kłaniają, i kiedy obrazy ozdobnie ubierają, i daleko więcej, gdy świece przed nimi stawiają, zapalają, i kadzą, i do nich się obiecują, i do nich drogi czynią.
Ale oni powiadają, że to nie ku woli samym obrazom, ale ku woli tym, których są te obrazy, czynią; i tak nie samym obrazom kłaniają się, i służą, ale tym których są obrazy.
Ta zasłona ich nic nie wazy, gdyż w tym rozkazaniu nie masz tej różnice, żeby to ku woli, abo nie ku woli obrazom czynił, ale zgoła żeby tego nie czyniono, i że w tym nie mają żadnej słusznej wymówki, pokazują przykłady cielca onego, którego na puszczy Izraelczycy czynili i onych cielców, które Jeroboam Izraelczykom w samej ziemi, którą by li od Boga dziedzicznie wzięli, ku służbie podał. Abowiem pewna rzecz, iż służba, która tym cielcom czyniona była, nie samym cielcom ale tego którego oni według mniemania Izraelczyków figurowali, to jest, Jehowie Bogu prawdziwie wyrządzana była a przed się z samej historii pokazuje się, że ta cześć była przeciwko przykazaniu Bożego.
Jako tej rzeczy dowiedziesz, iż oni w onym cielcu na puszczy, Jehowie tę cześć wyrządzali?
To się pokazuje ze dwu rzeczy: Naprzód stąd, iż ten cielec za sprawą samego Aarona był uczyniony, za prośbą Izraelczyków, którą był przyciśniony aby im uczynił Boga, który by szedł przed nimi. A pewna rzecz jest, że Aaron nie miał żadnego inszego Boga, jedno Jehowę, dlaczego też Aaron o onym cielcu mówił: Jutro będzie obchód święta Jehowie, Exod. 32, 5. Po tym stąd się pokazuje, że o onym cielcu mówili Izraelczycy, iż to był ich Bóg, który je wywiódł z Egiptu. A wiedzieli to oni bardzo dobrze, ze ich żaden inszy Bóg z Egiptu nie wywiódł okrom Jehowy. Gdyż ta wszystka sprawa wywiedzenia z Egiptu, przez posługowanie Mojżeszowe, działa się pod imieniem wyraźliwym samego Jehowy.
A tegoż o onych cielcach, które Jeroboam uczynił, jako dowiedziesz?
Naprzód stąd, iż ci cielcowie od samego Jeroboama podani byli ludowi, ku temu, aby im służba była czyniona tymi słowy: Oto Bóg twój Izraelu, który cię wywiódł z ziemie egipskiej. Po tym też się pokazuje i stąd, iz jako w historii samej wyraźliwie napisano jest, dlatego Jeroboam te cielce ku służbie ludowi podał, aby je zahamował, żeby lud do Jeruzalem nie chodził, na to, aby tam Jehowie służbę czynili. Abowiem oni nie przestaliby byli do Jeruzalem chodzić,m ani by im było na tym dosyć, onym cielcom służbę czynić, gdyby byli nie rozumieli, że tym czasem przed się samemu Jehowie służbę czynili, i iż służba ona, która cielcom wyrządzali, samemu Bogu Jehowie wyrządzana była.
A co przydano w nowym Przymierzu do tego rozkazania?
To żebyśmy nie tylko obrazkom żadnej czci nie wyrządzali, ale też abyśmy od nich, jak najbardziej stronili. Jako masz: 1 Jana 5, 21 Dziateczki strzeżcie się bałwanów; i 1 Kor. 10, 14: Dlatego bracia namilszy moi uciekajcie od bałwochwalstwa.
A jakoż mamy stronić od bałwanów abo obrazów?
Tak, żebyśmy tam, ani bywali, gdzie się kłaniają obrazom, abo im służbę czynią, ani rzeczy im poświęconych ucześnikami byli, jako się to z tych samych miejsc, które się przytoczyły pokazuje.
Powiedz że mi które jest trzecie Przykazanie Boże?
Mieczem serc naszych. Po tym, że nam nie tylko w rzeczach nieprawdziwych, ale też ani w prawdziwych nie wolno przysięgać. Chyba by żebyśmy gwałtowną przyczyną do tego przyciśnieni byli, która by sie o chwałę Bożą jakimkolwiek sposobem upierała i to nie lekkomyslnie, ale z wielka bojaźnią Bożą i ostroznoscią.
Gdzież o tym napisano?
Mateusz 5, 33: Słyszeliście iż powiedziano starodawnym nie będziesz krzywo przysięgał, ale oddasz Panu przysięgę twoją. A ja powiadam wam: Abyście koniecznie nie przysięgali, ani na niebo gdyż jest stolica Bożą, ani na ziemię, abowiem jest podnóżkiem nóg jego, ani na Jeruzalem, abowiem jest miasto wielkiego Króla, ani na głowę twoję będziesz przysięgał, abowiem nie możesz uczynić jednego włosa białego, abo czarnego. A niechaj mowa wasza będzie Tak, tak, Nie, nie; A coby nad to więcej było, od złego jest. Co też masz w Jakuba 5, 12.
Ponieważ Pan Jezus zgoła przysięgać zakazuje, skądże mi tego dowiedziesz, że w gwałtownej potrzebie przysięgać możemy?
To słowo zgoła w tej mowie Pańskiej położone, nie tak się rozumie, żeby żadnym sposobem przysięgać się nie godziło. Bo w tym miejscu to słowo zgoła wystawione jest przeciwko lekkomyślnym i dobrowolnym przysięgom; jakich, byle jedno prawdziwe były, Zakon Mojżeszowy nie zabraniał, przeciw któremu Zakonowi naukę swoje pan Jezus w tej mierze wystawia. Do tego widzimy, że i Apostołowie święci przysięgali czego masz przykłady: Rzym. 1, 9; 2 Kor. 1, 23 i 11, 31; Filipian 1, 8; 1Tes. 2, 5 i 10.
Czemu nam pan Jezus zakazuje zgoła przysięgać lekkomyślnie i dobrowolnie choć w rzeczach prawdziwych?
Dlatego aby imię onego najwyższego Boga, także i imię pana Jezusowe było w wielkiej uczciwości u nas, a przy tym byśmy się lekkomyślnym przysięganiem choć prawdziwym nie wzwyczaili w krzywoprzysięstwo.
A godzi sie też przysięgać przez kogo innego okrom onego Boga jedynego i pana Jezusa Chrystusa?
Nie godzi się żadną miarą. Abowiem pan Bóg nikomu nie dał tego oprócz Chrystusa Pana , żeby był badaczem serc naszych.
Któreż jest czwarte przykazanie Boże?
Pamiętaj na dzień Szabatu, abyś go święcił, etc.
Co o tym rozkazaniu rozumieć mamy?
To, że jako i insze ceremonie, zniesione jest w nowym Przymierzu.
A czemuż położone jest między Dziesięcioro przykazania Boże?
Dlatego, aby się i tym dało znać, że i ta część Zakonu Mojżeszowego, która jest naprzedniejsza, nie była w sobie dostateczna i poniekąd tego znakiem była, że po niej miał nastąpić daleko doskonalszy Zakon pana naszego Jezusa Chrystusa.
A za nie postanowił Chrystus pan, żebyśmy niedzielę miasto Szabatu święcili?
Nie postanowił, gdyż Nabożeństwo pana Chrystusowe, jako inne ceremonie, tak też i brakowanie dni znosi, co jawnie Apostoł Kol. 1, 10 znać daje. Ale iż obchodzenie dnia tego między wszytkim Chrześcijaństwem zdawna jest, tedy my też tej wolności każdemu Christianinowi pozwalamy.
Powiedz mi które jest piąte rozkazanie?
Czci Ojca twego, i matkę twoje aby się przedłużyły dni twoje na ziemi.
Co to jest czcić ojca i matkę?
Jest im posłusznym być we wszystkim, co by nie było przeciwko panu Bogu, i wdzięczność wszelką za dobrodziejstwa wzięte oddawać, Efez. 6, 1-2, i 1 Tym. 5, 4
A która jest powinność rodziców?
Ta, żeby też dziatek swych nie drażnili, ale je wychowywali w karności i napominaniu Pańskim, Efz. 6, 4: Kol. 3, 21.
Coż to jest nie drażnić dziatek?
Jest abo bez przyczyny ich karać, abo w karaniu miarę przebierać, abo zgoła nigdy im nic nie odpuszczać; bo takim sposobem pospolicie ich serca truchleją, a Apostoł mówi, że ojcowie nie mają drażnić dzieci, dlatego aby na sercu swym nie truchlały.
Cóż to jest wychowywać dziatki w karności i w napominaniu Pańskim?
Jest je wprawiać w drogi Pańskie i w zachowanie ustaw Bożych, to pobożnem rozmowam, to napominaniem, to nawet obcowaniem i przykładem pobożnym, jako też masz o tym osobliwie rozkazanie V Mojż. 11, 19, gdzie Bóg rozkazuje ojcom, aby ustawicznie rano i w wieczór nie tylko doma, ale i w drodze o Zakonie jego z dziatkami rozmawiali.
A co Pan Jezus do tego przydał?
Nie może sie nic takiego baczyć, jednak wszytkie te rzeczy które o poddanych i o zwierzchności, o żonach i mężach, o sługach i o panach podane są, tu należeć mogą, dla wspólnej którą miedzy sobą mają powinności, jaką też między rodzicami i dziatkami upatrujemy.
Któraż jest powinność poddanych przeciwko zwierzchności?
Ta aby jej byli posłuszni, nie tylko dla bojaźni, ale i dla sumienia: dani, czynsze i cła oddawali, cześć wyrządzali, onej się bali, Rzym 13, 5.
A która jest powinność zwierzchności przeciwko poddanym?
Ta, aby znali, iż te moc, którą ma nad innemi od Boga wzięła, ku temu końcowi, aby dobrych broniła, a złym była na postrach, jako Apostoł Rzym. 13 od 1 aż do 5 szyroce uczy.
A która jest powinność żon przeciwko mężom?
Aby mężom swym we wszystkim posłuszne były, jako Zbór posłuszny jest panu Chrystusowi, i aby się ich bały, Efez. 5, 24-33; 1 Piotra 3, 5; Kol. 3, 18.
A któraż jest powinność mężów przeciwko żonom?
Aby je miłowali, jako Chrystus Zbór umiłował, i jako ciało swe, i aby im, jako mdlejszemu naczyniu uczciwość wyrządzali, i aby się prezeciwko nim nie srożyli, Efez. 5, 25, 28; 1 Piotra 3, 7; Kol. 3, 19.
Która jest powinność sług przeciwko panom?
Aby posłuszni byli Panom swoim z bojaźnią i ze drżeniem z prostością serca swego jako Chrystusowi, nie na oko służąc, jakoby ludziom się podobając, ale jako słudzy Chrystusowi, czyniąc wolę Bożą z dusze, z życzliwością służąc jako Panu, a nie ludziom; wiedząc że cokolwiek by uczynił dobrego to odniesie od Pana, bądź wolny, bądź niewolnik; i 1 Piotra 2, 18. aby poddani byli we wszelakiej bojaźni panom, nie tylko dobrym i skromnym, ale też i skrzętnym; i Tyt. 2, 9 aby poddani byli, we wszystkim się panom upodobali, nie odmawiając, nie oszukując, ale wszytkie dobra wierność okazywawając; i 1 Tym. 6 aby którzykolwiek słudzy są pod jarzmem, pany swe rozumieli być godne wszelakiej czci, aby imie Boże i nauka nie była bluźniercza. A którzy mają pany wierne, aby ich nie wzgardzili, dlatego iż są bracia, ale tym więcej służyli, iż są wierni i umiłowani, tegoż dobrodziejstwa ucześnicy.
Któraż jest powinność panów przeciwko sługom?
Aby to co jest słusznego i sprawiedliwego sługom oddawali, i groźby odpuszczali, wiedząc iz i ich, i sług ich, Pan jest na niebie, brakowania osób u niego nie masz.
Powiedz mi któreż jest szóste rozkazanie?
Nie będziesz zabijał.
Co do tego przydał pan Jezus?
Abyśmy się na brata nie gniewali, ani go słowy przykremi, które by z pomsty przychodziły obrazili, co Pan Jezus przez to słowo Racha, i błaźnie wyraża. Do czego też nalezą one słowa, Efez. 4, 31: Wszelka gorzkość, i zapalczywość, i gniew, i wołanie, i złorzeczenie niech odjęte będzie od was ze wszelaka złością.
A co to jest mówić komu Racha, albo Błaźnie?
Jest go nazwać człowiekiem nikczemnym, abo próżnym, i rozumu nie mającym.
A jeśliby się trafiło, żebyśmy brata obrazili, jako się zachować?
Z wielką pilnością z nim się pogodzić potrzeba. Naprzód iż nabożeństwo nasze próżne jest, jeślibyśmy się z nim pierwszy nie pogodzili, i niebezpieczeństwo jest, żebyśmy pod sąd Boży nie podpadli.
To sie żadna miara nie godzi gniewać się ?
Takim sposobem, jakiego tu Pan zakazuje, nie godzi się gniewać, to jest, chcieć się pomścić, ale jednak jeśliby sie kto gniewał rzeczą jaką nieprzystojną do tego przywiedziony, a nie myśliłby przed się o żadnej pomście, i w tym by długo nie trwał, tedy tego nie zakazano.
Co jeszcze Pan Jezus przydał do tego Przykazania?
Zakazał wszelakiej pomsty nie tylko prywatnej ale też przez urząd, tak iż jeśliby kto nas uszkodził abo w ciele, abo w majętności , abo w sławie żebyśmy gotowi byli raczej i drugą szkodę podjąć, niżeli sie pomścić. Co Pan Jezus wyraża w onych słowach: Ja wam powiadam, żebyście się nie sprzeciwiali złemu. Ale kto by cię kolwiek uderzył w prawy policzek twój, obróć mu i drugiego. A temu który się chce z tobą prawować, i suknię twoją wziąć puść mu i płaszcz. A kto by cię kolwiek przymuszał na jedna milę, idź z nim i dwie.
Nie. Bo czytamy o samym Panu, że kiedy go policzkowano nie tylko nie nadstawiał drugiego policzka, ale też i temu który go uderzył, mówił: jeli źle mówię daj świadectwo o złym, a jeśli dobrze, czemu mnie bijesz? To też czytamy o Apostole Pawle świętym Dz. Apst. 23, 3.
Izali się nie godzi urząd swego dochodzić i o swoje krzywdę czynić?
Godzi się, byle jedno było bez pomsty, bo tylko tej zakazuje nam Jezus. A pomsta to jest kiedy się kto o to stara, żeby temu, który go w czymkolwiek ukrzywdził, abo uszkodził, wet za wet oddano, jako w Zakonie pozwolono, oko za oko, ząb za ząb, rękę za rękę, nogę za nogę, spalenie za spalenie, ranę za ranę, siność za siność.
Które jest siódme przykazanie?
Nie będziesz cudzołożył.
A co do tego przydał pan Jezus?
Naprzód abyśmy nie tylko nie cudzołożyli samą rzeczą, ale też żebyśmy nie patrzali na białogłowę tak, żebyśmy jej pożądać mieli, ukazując to, że kto by jej pożądał, że już cudzołóstwo popełnił w sercu swoim. Po tym i to przydał, że wszelki kto: i żonę opuszcza okrom przyczyny cudzołóstwa, a inna pojmuje cudzołoży, a kto by też żonę opuszczoną pojął, cudzołoży. Na ostatek, iż wszelkie wszeteczeństwo i nieczystość nam jest zabroniona, i wszelka mowa sprośna i nieprzystojna i żarty i kunsztowania.
Co jeszcze należy do tego przykazania?
To żeby wierny mąż niewiernej nie pojmował, ani wierna żeby za niewiernego nie chodziła. Dlatego, żeby przez takowe złączenie serce wiernego bądź też i wiernej, odwiedzione nie było, którą przyczynę osobliwie w Zakonie Bóg sam wyraża.
A jeśliby z niewiernych małżonków jeden wiernym został, a mąż wierny opuszczać niewiernego?
Żadnym sposobem, jeśliby niewierny na mieszkanie z nim pozwalał. A jeśliby niewierny mieszkać z wiernym nie chciał, tedy w tym wierny abo wierna nie są zniewoleni, jako Apostoł Paweł sam wyraźnie uczy.
A które jest ósme przykazanie?
Nie będziesz kradł
Czego na m zakazuje w tym rozkazaniu?
Zakazuje wszelakiego ubliżania bliźniego w rzeczach do pożytku jego należących. Co się dzieje gdy mu abo to co ma odejmujemy, abo w jego potrzebie gdy możemy onego nie ratujemy. Abo przez gwałt abo przez oszukanie. Jako przez gwałt abo przez oszukanie. Jako przez gwałt to łacno każdy rozumie; a oszukania rozmaite są sposoby: gdyż abo w przedawaniu i kupowaniu, abo w frymarkach i najmach, abo w pożyczaniu, i innych sprawach to się naleźć może; Jako mamy z strony przedawania dawne zakazy Boże III Mojż. 19, 35 i V Mojż. 25, 14. Nie będziesz miał w domu swym dwojakiego efy, to jest miary, abo korca,ale miej całą i sprawiedliwą wagę także całe i sprawiedliwe efy.
A za i lichwa nie należy do tego oszukania?
Należy.
Cóż to tedy jest ta lichwa?
Jest branie pożytku od pieniędzy swoich z uciśnieniem bliźniego. Co się pokazuje z słowa hebrajskiego którym lichwa jest nazwana w Testamencie starym: które znaczy ukąszenie. Stąd się pokazuje, że brać pożytek od pieniędzy swych bez ukąszenia abo uciśnienia bliźniego, nie jest grzechem ani lichwą. Dlatego też w nowym Testamencie nigdzie to nie jest zakazano, chyba w tym wyrozumieniu, gdy się nam łakomstwo i drapiestwo zakazuje, chociaż w nim wszytko to cokolwiek jest przeciwko duchowi i nauce pana Jezusowej, nie na jednym miejscu z osobna wyliczono bywa.
Cóż do tego rozkazania przydał pan Jezus?
Abyśmy nie byli łakomymi.
A cóż jest być łakomym?
Jest, chcieć więcej mieć, niżeli potrzeba do zachowania żywota teraźniejszego tak twego jako i twoich.
A jakim się to sposobem dzieje?
Tak, gdy ludzie nad własną potrzebę swoję abo więcej nabywają, abo więcej sobie zostawują, jako o tym Łuk. 12, 15 Pan Jezus uczy.
A któraż jest własna potrzeba do zachowania teraźniejszego żywota należąca?
Żywność i odzienie, i to bez czego żywot teraźniejszy zachowany być nie może.
A gdzież to ludzie Christiańscy obracać powinni, co im nad własną potrzebę zbywa?
Wszytko to abo na potrzebę chwały Bożej, abo na poratowanie ludzi ubogich, a zwłaszcza domowników wiary, obracać powinni. W czym jednak takowej ostrożności używać mają, żeby w tym chwały swej u ludzi nie szukali. Co pan Jezus wyraża w onych słowiech, gdy mówi: Niechaj nie wie lewica twoja, co czyni prawica.
A jako mamy żywność i odzienie używać?
Tak, żeby żaden zbytek ani rozkosz cielesna w nas się nie znajdowała.
A jakoż się zbytku i rozkoszy cielesnej ustrzeżemy?
Gdy pokarmów tylko wedle potrzeby i zdrowia naszego używamy; A odzienia takiego, które by w sobie nie miało ani zbytku, ani lekkomyślności.
A cóż zbytkiem w żywności nazywasz?
Obżarstwo, pijaństwo, do czego należą i biesiady których jawnie zakazuje pan Jezus, jako o tym jawnie świadczą Pisma nowego Przymierza.
Które jest dziewiąte przykazanie?
Nie będziesz świadczył przeciwko bliźniemu swemu fałszywie.
Co do tego przykazania należy?
Kłamstwo wszelakie, które nie tylko z serca takiego pochodzi, które oszukać mową człowieka pragnie, ale też i z lekkomyślności; do tego wszelakie oszustwa, obmówiska, posądzania i potępiania.
Które jest dziesiąte przykazanie?
Nie będziesz pożądał domu bliźniego twego, ani pożądać będziesz żony bliźniego twego, ani sługi, ani dziewki, ani wołu, ani osła, ani jednej rzeczy która jest jego.
A cóż to jest pożądać domu bliźniego twego?
Jest w sercu swoim zawrzeć i postanowić abyś rzeczy bliźniego twego którać się podoba, doszedł, by też i najniesłuszniejszym sposobem.
A co jest do tego przydane w nowym Przymierzu?
Że, nie tylko tak pożądać, ale też ani za rzeczą pożądaną nie ma człowiek serca podawać, choćby i o tym nie myślił żeby one pożądliwość do skutku przywiódł, ale tylko niejaką uciechę w sercu swym sobie przez nie czynił. Bo coby czynić abo mieć nie przystało człowiekowi christiańskiemu, tego też pożądać nie przystoi.
O rozkazaniach pana Chrystusowych z osobna podanych.
Wyłożyłeś mi już część przykazań pana Chrystusowych, która się zamyka w niektórych rozkazaniach Bożych przez Mojżesza podanych i z tym co do nich w nowym Przymierzu przydano. Wyłóż mi też teraz tę część tych rozkazań, które Chrystus Pan z osobna podał.
Te są dwojakie: częścią należące do obyczajów, częścią do ceremonii.
Któreż należą do obyczajów?
Te: zaprzenie się samego siebie, noszenia krzyża swego za Panem, naśladowanie jego.
Co to jest zaprzenie się samego siebie?
Jest wszytkiej wolej swojej odstąpienie, i wyrzeczenie się wszytkich złych i cielesnych i świeckich pożądliwości.
Któreż są te złe cielesne i świeckie pożądliwości?
Są te które się ściągają abo do rozkoszy, abo do pożytku abo do wyniosłości żywota. Co Jan święty zawarł w tych słowiech: Nie miłujcie świata, ani tych rzeczy które [są] na świecie, etc. Abowiem wszytko co [jest] na świecie, pożądliwość ciała, i pożądliwość oczu i chełpliwość żywota, nie jest z Ojca ale jest ze świata. W których słowiech zakazuje tych rzeczy Jan święty, nie tylko kiedy się dzieją z ludzką krzywdą, abo z uszczerbkiem zdrowia, abo na ostatek i ze wzgardą inszych, ale choć i aby też wierni bez tego wszytkiego one pożądliwości mieć mogli, tedy powinni one wzgardzić i w nich się nie kochać.
Co to jest noszenie krzyża swego za Panem?
Jest przygotowanie serca naszego nie tylko na wszelkie utrapienie ale i na śmierć najhaniebniejszą, która by nas dla Pana potkać mogła, i podjęcie dobrowolne i zniesienie jej z weselem.
Co jest naśladowanie pana Jezusowe?
Jest przystosowanie życia swojego do żywota pana Jezusowego.
A w czym to przystosowanie należy?
W tych cnotach które nam Pan Jesus za wzór i przykład w sobie wyraził.
Któreż są to cnoty?
Naprzedniejsze te są: ufność w Boga, miłość doskonała, uniżenie, i ustawiczność w modlitwach.
Co jest ufność w Boga?
Niżej o tym usłyszysz.
Co jest doskonała miłość?
Ta miłość ściąga się abo do Boga, abo do bliźniego.
Która jest miłość ku Bogu doskonała?
Jest Pana Boga ze wszytkiego serca swego, ze wszytkiej duszej swojej, ze wszytkich sił swoich, i nade wszytko miłować.
Któraż jest miłość ku bliźniego?
Ta należy i do brata, i do nieprzyjaciela.
W czym należy doskonała miłość ku bratu?
W tym, abyśmy duszę swą zań położyli. Co też Pan Jezus nazywa swoim nowym przykazaniem. Stąd sie też pokazuje, żeśmy nie tylko jako samego siebie, ale też więcej niż siebie samego, brata miłować powinni.
A cóż to jest kłaść duszę za brata?
Jest dla zachowania brata, nie tylko inszych rzeczy wszelakich nie litować, ale też i niebezpieczeństwa zdrowia sobie nie ważyć, jako Apostoł pokazuje o Pryscylle i Akwile i o Epafrodycie.
W czym należy miłość ku nieprzyjaciołom?
Jako nieprzyjaciel; jest rozmaity, tak też rozmaity jest sposób miłości ku niemu. Bo tym którzy nam złorzeczą, powinniśmy błogosławić, tym którzy nas nienawidzą, dobrze czynić, a za temi którzy nas trapią i prześladują modlić się, i kiedy proszą dawać im, i kiedy łakną, nakarmić je, i kiedy pragną napoić je, i kiedy by chcieli pożyczać w potrzebie prawdziwej i własnej u nas od nich się nie odwracać.
Co jest uniżenie?
Jest podłe o sobie byś też największym był rozumienie, i nie zabranianie się bliźnim swym napodlejszych posług, choćby też napodlejszymi byli. Co nam osobliwie w sobie wyraził pan Jezus Chrystus gdy sługom swoim, to jest Apostołom świętym nogi umywał.
Co jest ustawiczność w modlitwie?
Jest, jako najczęściej być może na wszelkim miejscu wyniesienie serca naszego ku Bogu, oddawając jemu wszytkie potrzeby i nasze, i wiernych i inszych wszytkich ludzi, zwłaszcza królów i inszych przełożonych.
A cóż potrzeba mieć w sobie tym którzy się modlić mają?
Aby Bogu ufali, to jest nic o tym nie wątpili, że im to dać może o co proszą. Aby sie wedle wolej Bożej modlili, to jest o te rzeczy które Bóg obiecał; Aby na ostatek to co się Bogu podoba czynili, a zwłaszcza, żeby odpuszczali, jeśli mają co przeciwko komu, i tak ręce swe podnosili bez swaru i bez gniewu. Do czego wszytkiego bardzo pomocny jest post, który sobie ludzie wierni dobrowolnie dla tej osobliwie przyczyny obierają, w którym najwięcej sie potrzeba wystrzegać obłudy.
W czymże ten post należy?
Post, o którym sie tu mówi, nic inszego nie jest jedno wstrzymanie się od jedzenia i picia do czasu, jako to z wiela przykładów Pisma świętego, obaczyć każdy snadnie może.
A zasz też to nie jest post, gdy sie ludzie od pewnych tylko pokarmów wstrzymywają?
Z tego opisania postu wyrozumieć żeś mógł, że nie jest. Owszem jest to kształt jeden brakowania pokarmów, które Duch święty strofuje i między nauki szatańskie poczyta.
A mają się ci którzy poszczą do pewnych dni przywiązywać?
Żadnym sposobem nie mają: bo to jest przeciwko własności i wolności chrystiańskiego nabożeństwa, które duchowne jest i do żadnych czasów ani dni we wszystkich sprawach, które się w nim odprawują, nie jest przywiązane. Do tego post sam przez się, nie jest przyjemny panu Bogu, jedno tak kiedy chwałą abo zbawienie nasze, i bliźnich naszych, abo inne potrzeby do tegoż należące na nas go wyciągają. Dlaczego też, wszytek ten czas który na post obracany bywa, ma być strawiony na zabawach chrystiańskich, jakie są, ćwiczenie się w Zakonie Pańskim, modlitwy gorące, i pobożne rozmowy.
O Wieczerzy Pańskiej.
A któreż są rozkazania pana Jezusowe do ceremonii należące?
Jest jedno tylko Wieczerza Pańska.
Co to jest za sprawa?
Jest ustawa Pana Jezusowa w której wierni jego chleb łamią i jedzą, także z kubka piją, na opowiadanie śmierci jego, która ma trwać we zborze jego, aż Pan przyjdzie.
Cóż to jest opowiadać śmierć Pańską?
Jest jawnie i świątobliwie panu Chrystusowi dziękować iż on z wielkiej i niewymownej miłości swojej ku nam, ciało swe męczyć i niejakim sposobem złamać i krew swoję przelać dopuścił, i to dobrodziejstwo jego wynosić i wysławiać.
A czemuż Pan Chrystus tylko tej sprawy jednej pamiątkę we zborze swoim postanowił?
Dlatego, iż ze wszystkich spraw pana Chrystusowych ta jest największa i jemu najwłaściwsza. Bo aczkolwiek zmartwychwstanie i wywyższenie jego są sprawy daleko większe, jednak onych nie Pan Chrystus, ale Bóg Ojciec jego sprawił.
A za nie masz inszej przyczyny dla której Pan tę sprawę postanowił?
Nie masz żadnej inszej, chociaż ludzie rozmaite wymyślili, gdy jedni mówią, żeby ofiara była za żywe i umarłe, drudzy że przez używanie jej biorą grzechów odpuszczenie i wiarę utwierdzają, i że im ta sprawa śmierć Pańską na pamięć przywodzi.
A cóż mamy o tych opiniach rozumieć?
To, że się żadna z nich ostać nie może. Bo iż ten jest cel, abo koniec obchodu Wieczerzy Pańskiej obyśmy za dobrodziejstwa wzięte Panu Chrystusowi dziękowali, tedy jawno jest, że nie na to jest postanowiona, abyśmy tam co brali, i owszem temu, który chce przystojnie tę świętą sprawę obchodzić, potrzeba aby był upewniony z strony Boga o odpuszczeniu grzechów i w wierze swej utwierdzony i aby mu nigdy z pamięci śmierć Pańska nie wychodziła.
A z strony tego żeby Wieczerza Pańska była ofiarą za żywe i za umarłe, jako mam rozumieć?
Iż to jest wielki błąd. Abowiem jawnie o tym świadczy Pismo św. że się ofiara Pana Chrystusowa teraz na niebie odprawuje, i na ziemi odprawiać się nie może. Do tego ponieważ Pan nasz Jezus Chrystus jest sam ofiarownikiem i ofiarą. Przetoż żaden okrom jego samego ofiarować go nie może. Na ostatek, iż ofiara Pana Chrystusowa jest na wszem doskonała, gdyż jest jedna, którą na wieki doskonałymi uczynił te którzy bywają poświęceni, tedy powtórzenia nie potrzebuje. Inaczej nie byłaby dodkonała.
A jakież jest wyrozumienie onych słów, To jest ciało moje ?
Nie jednako ludzie te słowa rozumieją. Abowiem jedni są którzy rozumieją, iż sie chleb w ciało Pańskie odmienia i wino i krew, istotnie, co oni pospolicie transsubstancją ją zową. Drudzy rozumieją, iż ciało Pańskie jest w chlebie, pod chlebem, i z chlebem. A nawet są niektórzy, co mniemają że w Wieczerzy Pańskiej prawdziwie prawdziwego ciała i prawdziwej krwie Pańskiej używają, wszakże duchownie, kto ze wszystkiej opinie są omylne i obłedliwe.
A jako to pokażesz?
Tak, że w tych słowiech, To jest ciało moje, słowo To, do wszytkiej tej sprawy, to jest do łamania, brania, i używania chleba, i nalewania, i używania wina, ściągnąć sie może. Przetoż żadną miarą koniecznie go nie moga do chleba i do wina obracać, i tak tych swoich omylnych opinii zamykać. Do tego co sie dotyczy transsubstancji, ponieważ Pismo święte, chleb którego w tej sprawie używamy, w samym używaniu chlebem zowie, jako z słów Pawła świętego baczyć się może, stąd sie pokazuje, iż chleb tam zostawa chlebem, bez wszelkiego przemienienia w ciało Pańskie. Nad to, jawnie Pismo święte świadczy, że ciało Pana Chrystusowe w niebie jest, i tam potrzeba, aby było aż do czasu naprawy wszytkiego, przeto na ziemi istotnie być nie może. A nawet jeśliby się chleb miał przemienić w ciało Chrystusowe, tedyby szło za tym, żeby ludzie nieśmiertelnego ciała używać mogli cieleśnie, jakie iż teraz ma Pan Jezus Chrystus wszyscy wyznawają. Lecz to być nie może, aby ludzie mieli używać nieśmiertelnego ciała cieleśnie, przeto ani chleb w ciało przemienić sie nie może. A co się wtórej opinii dotycze ta jako dla racji wyższych, osobliwie tej, że ciało Pańskie w niebie jest, ostać się nie może tak i dla tej sprośności że jest wszytkim własnością ciała Pana Chrystusowego przeciwna. A nawet trzecia opinia ostać się nie może: ponieważ to są rzeczy sobie przeciwne, prawdziwe ciało Chrystusowe prawdziwie je brać i duchownie je brać. I sami dosyć dają znać, że ich opinia ostać się nie może, gdy wyznawają, iż to żadnym sposobem nie może być wyłożono, jako się to dzieje, abo nawet iż oni tego nie wiedzą.
A jako to rozumieć, co napisano o używaniu ciała pana Chrystusowego i piciu krwie jego, u Jana świętego w szóstym?
Nie mówi tam Pan o Wieczerzy swojej, bo tam temu który by używał ciała jego i pił krew jego, przypisuje bez wszelkiej conditiej żywot wieczny, a z drugiej strony temu który by nie używał ciała jego, i nie pił krwie jego, obejmuje zgoła wieczny żywot. Co iż się nie może mówić o Wieczerzy Pańskiej (abowiem może jej kto używać, a przed się zginąć, a zasię mógłby jej kto nie używać, a przed się by być zbawion) stąd się pokazuje, że Chrystus Pan na tamtym miejscu o niej nie mówi. Ale mówi Pan o przyczynie wiary w się, która jest częste używanie śmierci jego, bo z tego bierzemy posiłek i do pobożnego i do nieśmiertelnego żywota.
A jako to rozumieć, co mówi Apostoł Paweł święty że kubek błogosławienia, który błogosławimy, jest społecznością krwie Chrystusowej i chleb który łamiemy jest społecznością ciała Chrystusowego?
Tak iż ci którzy spólnie ten kubek błogosławią to jest używając go, świętobliwie imię Pańskie wysławiają, także tez którzy ten chleb spólnie łamią, jawnie to oświadczają, że ucześnikami są krwie, i ciała Pańskiego, to jest, tych wszytkich dóbr, których nas Chrystus Pan przez śmierć swoję nabawił, Jako też trochę niżej mówi że Izraelczycy, którzy jadali ofiary, ucześnikami byli ołtarza, to jest do tego wszytkiego należeli,co w onym nabożeństwie było obiecano.
Powiedz że mi już prawdziwie i własne rozumienie onych słów Pańskich: To jest ciało moje.
Proste a prawdziwe onych słów Pańskich wyrozumienie to jest, jakoby Pan rzekł: Ta sprawa łamania i jedzenia tego chleba, jest przypominaniem, i niejakim adumbrowaniem tego co się z ciałem moim dziać ma, i to nalewanie i picie wina, jest przypominaniem i niejakim przed oczy wystawianiem tego co sie dziać ma z moja krwią; Abo (żebyśmy też słowa Pawła Apostoła świętego wyłożyli, 1 Kor. 11, 25) to picie z tego kubka, jest przypominaniem onej wielkiej miłości Bożej nam w nowym Przymierzu ofiarowanej, która przez śmierć Pana Chrystusowe utwierdzona jest. A takim też właśnie sposobem jest napisano o jedzeniu niezwyczajnym (bo ich biodra były przepasane, obuwie na nogach ich i laska w ręku ich, a jedli go skwapliwie) onego Baranka wielkanocnego że jest przyjściem Pańskim, i o onych włosów golonych rozdzieleniu, jednej części spaleniu, a drugiej rozsiekaniu, a trzeciej rozsypaniu, a czwartej zachowaniu, i z tych że za się niektórych spaleniu, że to jest Jeruzalem.
O ponurzeniu wodnym.
A o wodnym ponurzeniu co rozumiesz?
To, że jest zwierzchowna ceremonia przez którą ludzie bądź z żydowstwa bądź pogaństwa do Nabożeństwa Pana Chrystusowego przystawali, jawnie wyznawali, że Chrystusa za Pana swego przyjęli.
A należą niemowniątka do tej ceremonii?
Nie należą, bo o tym ani rozkazania ani przykładu żadnego w Piśmie św. nie mamy. Do tego rzecz sama pokazuje, że oni Chrystusa za Pana i Zbawiciela swego wyznać żadną miarą nie mogą.
A co też o tym rozumiesz co drudzy twierdzą, iż przez tę zwierzchowną sprawę dostępują odrodzenia?
Że sie na tym bardzo mylą, bo odrodzenie nie jest nic inszego jedno cała odmiana umysłu i wolej naszej, jako i samo to słowo odrodzenia jawnie pokazuje. Lecz cała odmiana umysłu i wolej naszej miejsca nie ma w niemowniatkach, gdyż nie wiedza co jest prawica co lewica nie rzekąc żeby tak wielka rzecz do nich należała. A w dorosłych, w których odmiana umysłu i wolej Bożej być może, żeby to woda sprawić mogła, jest rzecz tak daleka od prawdy, że się też zda być coś podobnego bałwochwalstwu, gdy się rzeczy materialnej to przypisuje, co jedno samemu Bogu i słowu jego świętemu ma być przypisano, gdyż ten jest który nas chcąc urodził słowem prawdy swojej. I nasienie to nie ono skazitelne, ale skazy nie znające, z którego mamy być odrodzeni, jest mowa ona Boża żywa i trwająca na wieki.
Ale Apostoł mówi, że nas Bóg zachował przez omycie odrodzenia?
Prawda to jest, że tak Apostoł mówi, ale nie mówi żeby to omycie odrodzenia było w ponurzenie. A nie jest nowiną w Piśmie świętym że to duchowne oczyszczenie serc naszych, które się dzieje przez słowo Boże sposobem mowy figuralnym nazwane bywa obmyciem. Bo świadczy o tym Apostoł Paweł święty, że Chrystus poświęcił zbór swój oczyściwszy go obmyciem wody w słowie, to jest przez słowo, i autor listu do Hebrajczyków, napomina te którzy już zdawna Chrystusa przyjęli byli i za tym już ponurzenia nie potrzebowali, żeby mieli serca pokropione od sumienia złego i ciało omyte wodą czystą. A nawet sam Apostoł w tym miejscu które przed sobą mamy, samego siebie wykłada, co przez obmycie odrodzenia rozumie, przydawając te słowa które wyższych są jakoby objaśnieniem: I przez odnowienie ducha świętego, gdyż jako się wyższej pokazało słówko to I tak wiele znaczyć może jako, To jest.
A jako to rozumieć kiedy mówi Ananiasz Pawłowi świętemu: Wstań , ponurz się i omyj grzechy swoje?
Tu masz to wiedzieć co się też na wyrozumienie miejsc innych temu podobnych przygodzi. Iż kiedykolwiek sprawie jakiej abo ceremonii zwierzchownej w Nowym Przymierzu przypisuje się co takiego, co do zbawienia należy, że się to nigdy nie rozumie, jakoby oną zwierzchowną ceremonię sprawić to jakimkolwiek sposobem mogła; ale tylko że sie rzeczy onej przez nie dzieje niejakie oświadczenie. Dlatego też na przykład mówi się, że kubek błogosławienia który błogosławimy, jest społecznościa krwie Chrystusowej, i chleb który łamiemy jest społecznością ciała Chrystusowego, i gdzie indziej, że ci którzy się ponurzyli w Chrystusa, Chrystusa przyoblekli Gal 3, 27. I tak też właśnie na tym miejscu słowa Ananiaszowe rozumieć sie mogą i mają. Wszakże mogłyby sie też te słowa tak rozumieć, że Ananiasz nie mówi żeby Paweł święty przez ponurzenie grzechy omyć miał, ale że sie miał ponurzyć, i grzechy omyć, wzywając imienia Pańskiego, gdyż już był ten czas przyszedł, że każdy który by wzywał imienia Pana Chrystusowego, zbawion być miał.
A zasz też sam Pan Jezus nie mówi o wodnym ponurzeniu w onej rozmowie z Nikodemem?
Żadnym sposobem. Bo tam mówi Pan o urodzeniu z góry, że jest niebieskim; do tego o takim urodzeniu bez którego człowiek nie może wnieść do Królestwa Niebieskiego, co iż się o ponurzeniu wodnym nie rozumie, sam rozum pokazuje. A co tam mówi o wodzie i duchu, tedy to nie są różne rzeczy, ale sie przez wodę rozumie sam duch, abo woda duchowna. Bo i tu to słowo I znaczyć może: To jest; jako w bardzo podobnej mowie masz że Chrystus miał ponurzać duchem i ogniem, i dlatego też Pan Chrystus dalej w tej rozmowie postępując, więcej nie wspomina wody ale tylko samego ducha.
O Obietnicach Żywota Wiecznego.
I żem już wyrozumiał które są Przykazania doskonałe Pana Jezusowe, powiedz mi też które są obietnice.
Największa, i taka która w sobie zamyka wszytko, obietnica jest żywot wieczny, ale też jest i druga obietnica, która do otrzymania tej pierwszej wielce należy.
A któraż to?
Dar ducha świętego.
Alk izali te obietnice nie zamykały sie tez w Mojżeszowym zakonie?
I owszem żadna z nich nie zamykała się w nim. Abowiem w Mojżeszowym zakonie nigdzie indziej nie najdziesz, żeby był obiecany żywot wieczny, abo dar ducha świętego, tym którzy by rozkazaniom w nim danym posłuszni byli, jako sie to stało w zakonie przez Chrystusa podanym.
Przed się się tak zda, iż przed przed przyjściem Pana Chrystusowy była w ludu Bożym nadzieja żywota wiecznego.
Nie przeszkadza nic, żeby się kto tego nadziewał co mu od Boga nie było obiecano, by tylko ta rzecz, której się nadziewa było bardzo pożądana, a przy tym taka, o której by było wielkie podobieństwo, że ja Bóg da chwalcom swoim. A zaś nie masz nic czego by więcej pożądano jako żywot wieczny i nie masz nic podobniejszego jako to, iż Bóg chwalcom swoim da nagrodę prawdziwie jego osobie należącą, jaką jest żywot wieczny, bez którego wszytkie insze dobra, choćby od Boga pochodziły, Boskiej nagrody imię ledwie otrzymać mogą.
A to czemu?
Dla dwu przyczyn. Naprzód dlatego, iż nie tak samo dobro, jako wieczna trwałość samego dobra Boskiego cos ma być poczytano. Po tym iż jawno jest że inszych dóbr oprócz żywota wiecznego są ucześnikami i ci którzy Bogu nie służą owsze i ci którzy go bluźnią.
A będąż mieć żywot wieczny ci którzy się go nadziewali choć im obiecany nie był?
Będą mieć, ale nie wszyscy, lecz ci którzy Bogu z serca służyli i jego rozkazaniom posłuszni byli. Bo nic nie przeszkadza, żeby Bóg więcej dać nie miał niźli obiecał, i Pan Chrystus dosyć jaśnie nas uczy tego, gdy z samego Boga słów prawdziwie i subtelnie koliguje że Abraham, Izaak, Jakob z martwych wstaną i żyć będą, którego naśladuje autor listu do Żydów, mówi, iż się Bóg nie wstyda, ich Bogiem nazywać, iż im zgotował miasto, i aby wiecznie żyli postanowił.
Jeśli Pan Bóg miał dać tym ludziom żywot wieczny, czemu go im też nie obiecał?
Odłożył był Bóg te obietnice żywota wiecznego chwalcom swoim do czasu niektórego, aby się tym jaśniej pokazało, że to dobro tak znamienite, jest własny jego dar i z jego szczerej i samej dobrej wolej płynący.
Izali też w tym Nowym Przymierzu oprócz żywota wiecznego, nie są obiecane dobra żywota tego doczesnego?
Pismo ciśle świadczy, iż pobożność i pod samym Nowym Przymierzem ma obietnice nie tylko przyszłego, ale też teraźniejszego żywota, i to iż jeśli by kto dla Pana Chrystusa i jego ewangelii swoje wszytkie rzeczy opuścił, ma wziąć tylo stokroć teraz w tym wieku z prześladowaniem, a w przyszłym wieku żywot wieczny.
To tedy co się tycze obietnic temu doczesnemu żywotowi należących, Nowe Przymierze w tej rzeczy będzie równe staremu?
Ponieważ z innych miejsc Pisma świętego jawno jest, iż człowiek chrystiański ma przestawać na tym co do zachowania tego żywota jest dosyć, pokazuje się to stąd iż obietnice teraźniejszego żywota, pod Nowym Przymierzem uczynione choć najobfitsze i najzupełniejsze maja być tak rozumiane, żeby chrystiańskiemu człowiekowi ni na czym nie zachodziło czego by do zachowania żywota była potrzeba. Lecz pod Starym Przymierzem nie tylko sie godziło więcej szukać i trzymać niźli do zachowania tego żywota potrzeba było, ale też z tego co zbywało, sobie rozkoszy i innych bez których się w tym żywocie obyć możemy, rzeczy nabywać było wolno, byle to bez krzywdy drugiego było. A dlatego, obietnice tam uczynione obfite i szerokie dóbr żywota tego, tak jako brzmią mają być brane i raczej rozszerzać je potrzeba, niźli umniejszać. A z tej samej rzeczy, może być wyrozumiano, iż w Starym Przymierzu żywot wieczny nie był obiecany. Bo inaczej przeciwko temu cośmy wyżej pokazali, Nowe Przymierze nie miałoby lepszych obietnic niźli stare, ale raczej mniejsze.
O Obietnicy Ducha Świetego.
Wyłóż że mi też już drugą obietnicę, a naucz mie co to jest dar Ducha świętego?
Dar ducha świętego, w Nowym Przymierzu obiecany, dwojaki jest: Jesen zawsze trwajacy, a drugi który tylko do niektórego czasu trwał, a ten iście był widzialny, a ów zaś jest niewidzialny.
Któryż jest ten widzialny i nie długo trwający?
Jest on dar niektórych rzeczy cudownych czynienia, abo w sobie mienia, który od początku jawnie bywał dany, tym którzy w Pana Chrystusa wierzyli.
Czemuż ten dar nie zawsze trwał?
Dlatego iż był dany ku utwierdzeniu prawdy samego Nowego Przymierza, które gdy się Panu Bogu zdało, że już dosyć było utwierdzone z jego rady i postanowienia ustał ten dar.
Cóż rozumiesz przez to gdy mówisz że było dosyć utwierdzone?
Rozumiem iż już na po tym z tego co sie było stało, ku utwierdzeniu tej rzeczy
Rozumiem, iż juz na po tym z tego so się było stało, ku utwierdzeniu tej rzeczy, ci którzy byli sposobnymi ku uwierzeniu nauki Chrystusowcy dosyć na tym mieli, aby byli mogli uwierzyć.
Którzy to są ci sposobni?
Są ci, którzy są umysłu dobrego, abo od dobroci niedalekiego; abowiem nie chciał Bóg żeby ci którzy nie są takiemi, mieli przyczynę nie odrzucać nauki Pana Chrystusowej, jakoby byli mieli, kiedy by było to utwierdzenie zawsze trwało. Abowiem tak żaden by był tak złym nie był, żeby był nie miał poznać iż nauka Pana Chrystusowa prawdziwa jest, a za tym nie dla miłości cnoty abo pobożności, ale dla pożądanego bardzo dobra żywota wiecznego, który Pan Chrystus swoim obiecuje, onej przyjąć nie miał, i tak w nabożeństwie chrystiańskim, które z Bożej rady i postanowienia tę własność mieć miało, aby złe od dobrych jawnie dzieliło żadna by się była różność między złymi i dobrymi nie pokazała.
Powiedz że mi tedy już co to jest za dar Ducha świętego zawsze trwający?
Przed tym nim do tego przystąpię chcę tego dowieść, iż pod nowym Testamentem niektóry dar ducha świętego jest, który zawsze to jest wszelkiego czasu, trwa we zborze pana Chrystusowym.
I owszem o to cię proszę.
Wiedz że, iż oprócz innych świadectw, pokazuje się to z onych słów Pana Chrystusowych, które czytamy u Łukasza 11, 13 z których jawna rzecz jest iż Bóg synom swoim, którzy by go o to prosili, ducha świętego daje i zawsze dać chce.
Cóż tedy jest ten duch święty?
Abyś lepeij wyrozumiał co to jest duch święty tedy masz wiedzieć, że to słowo duch święty w piśmiech Nowego Przymierza, naprzód znaczy samę Ewangelię Pana Chrystusowę, jako pokazuje miejsce 1 Kor. 2, 9 -10, stosowane z miejscem 2 Tym. 1, 10. Bo co w pierwszej Apostoł mówi, że nam Bóg objawił przez ducha swego i to tenże Apostoł we wtórym miejscy twierdzi, że oświecił Chrystus przez Ewangelię, a to jest żywot wieczny i droga do niego. A nazwana jest Ewangelia duchem, częścią dla tego, że te rzeczy które się w niej zamykają, od samego tylko Boga objawione są, a ludzkim dowcipem doścignione być nie mogły, częścią dlatego, że te rzeczy do ducha naszego należą i duchownemi nas czynią, czego Zakon nie miał, dlatego też Apostoł Paweł siebie samego 2 Kor. 3 sługa nie litery, to jest Zakonu, ale Ducha, abo nowego Testamentu nazywa. W którym wyrozumieniu kiedy sie bierze Duch święty wszytkim dawany bywa, którym Ewangelia bywa opowiadana. Po tym to słowo Duch święty znaczy ten dar Boży, który tylko pewnym ludziom dany bywa, który ponieważ go na inszych miejscach Pismo święte zowie Zadatkiem, abo też zadatkiem dziedzictwa naszego, a przy tym o nim mówi iż do serc naszych bywa dany, stąd koniecznie zamknąć sie ma, iż nic innego nie jest jedno tam moc Boża, która sprawuje w ludziach wiernych pewną i mocną nadzieję żywota wiecznego, którą by w sercu swoim poczuwali.
Izali tej nadzieję żywota wiecznego, nie bierzemy przez samo powiedanie Ewangelii?
Bierzemy iście niejakim sposobem. Abowiem z samego opowiadania Ewangelii może kto dostać nadzieje żywota wiecznego, który w niej bywa obiecany (bo inaczej czemuż by go obiecano) ale przed się do urodzenia tej nadzieje mocnej i pewnej, tak iż by mocą tej we wszytkich pokusach, mógł kto statecznie w wierze wytrwać zda się być rzeczą bardzo potrzebną, żeby ta obietnica zwierzchownym obyczajem nam przez Ewangelię uczyniona, wewnętrznym też sposobem od Boga w sercach naszych utwierdzona była.
Co wewnętrzne utwierdzenie izali wszytkim bywa a dawne, którym się zwierzchownego dostawa to jest którym Ewangelia opowiadana bywa?
Nie wszytkim ale tylko tym którzy by Ewangelii sobie opowiadanej uwierzyli, i tak jeśliby on zwierzchowny pierwszy sposób, którego Bóg używa, ku utwierdzeniu swej obietnice o żywocie wiecznym wdzięcznie przyjęli i dobrze go używali. Abowiem jeśli on dar Ducha świętego który nie zawżdy trwa, nie był dawany jedno tym, którzy juz byli Ewangelii opowiadanej uwierzyli, pogotowiu ten dar Ducha świętego który zawżdy trwa, inym dawany nie bywa, jedno tym którzy by Ewangelię z wdzięcznością przyjęli i onej cale uwierzyli.
A zaż do tej samej rzeczy, aby kto opowiadaniu Ewangelii uwierzył, nie potrzeba tego wewnętrznego daru Ducha świętego?
Nie potrzeba, a ni o tym w Piśmie świętym żadnego miejsca najdujemy, żeby ten dar był dawany komu innemu, oprócz tych którzy już Ewangelii uwierzyli.
I żeś mię już nauczał, co jest dar Ducha świętego, proszę cię naucz mię też tego, jeśli Duch święty jest osobą w Bóstwie?
Żadnym sposobem nie jest. Abowiem takie rzeczy przypisane bywają Duchowi świętemu w Piśmiech świętych które osobie żadną miarą służyć nie mogą. Jako są, że dany bywa i z niego dano bywa i to abo według miary, abo też bez miary, że bywa wylany, i że z niego bywa wylano, że nim bywają napojeni ludzie, że bywa pomnożony na dwójnasób dawany, że się na cząstki dzieli, że bywa odjęty i z niego odjęto bywa, że czasem jest w ludziach czasem go nie masz i na ostatek że zagaszony bywa, i insze podobne rzeczy o nim się najdują napisane w Piśmie świętym. Po tym iż Duch święty żadnym sposobem osobą nie jest, stąd sie pokazuje, że nie jest okrom Boga naturaliter abo z przyrodzenia ale w samym Bogu. Bo gdyby w Bogu naturaliter abo z przyrodzenia nie był, nie mógłby był Paweł Apostoł Ducha Bożego z Duchem człowieczym stosować, który jest w człowieku naturaliter abo z przyrodzenia. Bo mówi: Któż z ludzi wie co jest człowieczego, jedno Duch człowieczy który w nim jest, tak też tych rzeczy które są Boże, nikt nie wie jeno duch Boży. A ponieważ osobą w osobie reciproce być nie może, to jest takim sposobem żeby jako Duch święty w Ojcu tak Ojciec w Duchu świętym być miał. Stąd sie pokazuje, że Duch święty nie jest osoba. Do tego z tego samego, iż Duch święty jest mocą Bożą (którą iż jest, jawnie się pokazuje z tych słów: A wy mieszkajcie w mieście Jeruzalem, aż będziecie obleczeni mocą z wysokości) pokazuje się że nie jest osoba w bóstwie. Na ostatek, jeśliby Duch święty był osobą, szłoby za tym, żeby miał istność Boską, ponieważ Pismo święte takie mu rzeczy przypisuje, które są własne istności Boskiej. Lecz, i żeś wyższej wyrozumiał, ze tylko jedna jest istność Boża, która żadną miarą wielom osób spólna być nie może, przetoż stąd się mocno zamyka, że Duch święty nie może być osobą w Bóstwie.
Jakoż tedy te miejsca rozumieć, w których Duchowi świętemu sprawy osobom własne i samemu Bogu należące przypisywane bywało?
Tak, że często w samych Piśmiech świętych rzeczom niektórym to bywa przypisywano, co właśnie osobom należy, a przed się one rzeczy nie są osobam, jako grzechowi, że oszukał i zabił, i Zakonowi, że mówi i Pismu, że upatruje i w przód opowiada; i miłości, że jest długo cierpliwa, łagodna, nie zajźrzy, nieskrzętna jest, nie nadyma się, nie czyni nic nieprzystojnego, nie szuka co jest jej, i nie wywyższa sie, nie myśli złego, nie raduje się z niesprawiedliwości, ale się weseli z prawdy, wszytko znosi, wszytkiemu wierzy, wszytkiego się nadziewa, wszytko cierpi i na ostatek duchowi to jest wiatru, że wieje kędy chce i głos jego słyszysz, ale nie wiesz skąd przychodzi i dokąd idzie. A ponieważ Duch święty jest mocą Bożą, tym się dzieje, że to co Bogu właśnie należy, Duchowi świętemu przypisano bywa i pod imieniem Ducha świętego częstokroć nic inszego się nie rozumie, jedno sam Bóg, ile te moc swoje przezeń pokazuje.
A jako to powiadasz, że Duch święty jest mocą Bożą, ponieważ rozdzielnie mianowany jest Duch święty i moc najwyższego w słowiech Anielskich do panny Marii?
Nie nowina to w Piśmie świętym, ze jedna rzecz w jednym miejscu, dwiema różnymi imiony nazwana bywa, ku wietrzeniu onej rzeczy objasnieniu. Co się pokazuje stąd, co jest napisano o Panu Chrystusie u Mateusza i Łukasza świętego że nurzać będzie Duchem świętym i ogniem, a u Marka świętego po prostu Duchem świętym.
O utwierdzeniu wolej Bożej.
Powiedziałeś mi jako nam Pan Jezus wolą Bożą objawił. Powiedz że mi też jako to utwierdził.
Co się tyczy tego, co sam Pan Chrystus uczynił, trzy są rzeczy które utwierdzają wolę Bożą, którą Chrystus opowiadał, to jest: Niewinność żywota doskonała, cuda bardzo wielkie i niezliczone, i śmierć, co się i z onego jednego świadectwa, inne mijając pokazuje, gdzie Jan święty mówi, iż trzej są którzy świadczą na ziemi, duch, woda i krew. Bo bez wątpienia przez to słowo ducha rozumie się duch Boży którego mocą od Pana Chrystusa cuda czynione były, a przez wodę, żywot naczystszy, a przez krew, sama śmierc jego.
Jaka tedy była niewinność żywota Pana Jezusowego i jako przez nią wola Boża jest utwierdzona?
Niewinność żywota Pana Chrystusowego taka była, że nie tylko grzechu żadnego nie uczynił, ani zdrada postała w uściech jego, i w grzechu przekonany być nie mógł, ale tak świętobliwie żył, że ani przed tym ani po tym ni w kim taka świętobliwość nie była; tak iż w niej bardzo wielkie i osobliwe podobieństwo miał z samym Bogiem najwyższym. A stąd jawna jest że ta nauka którą on przyniósł jest prawdziwa.
A jakież były cuda jego i wola Boża jako się przez nie utwierdza?
Tak wielkie, że żaden przed nim takich nie czynił, i tak wiele że Jan święty śmiał napisać, iż gdyby się z osobna spisać miały i sam świat nie ogarnąłby ksiąg napisanych. A iż przez nie nauka pańska utwierdzona jest jawnie się stąd pokazuje, żeby był Pan Bóg takiej mocy temu nie dał który by od niego nie był.
O śmierci Pana Chrystusowej.
A jaka była śmierć jego? I jako przez nie wola Boża jest utwierdzona?
Taka którą różne utrapienia uprzedziły, a która sama w sobie była ze wszech najokrutniejsza i nazelżywsza, tak iż dla tej przyczyny pismo o nim świadczy że był podatnym braciej we wszytkim.
Dlaczego pismo świadczy o Panu Chrystusie, że był pogrzebiony i że go Bóg nie zapomniał w grobie?
Dlatego aby się pokazało że prawdziwie umarł a przed się w śmierci nie został i za tym aby wierni jego pewną nadzieje mieli że też i oni choć i aby byli od śmierci prawdziwie pożarci w niej nie zginą.
Co tego była za potrzeba że Chrystus tak wiele cierpiał i tak srogą śmierć podjął?
Ta, że ci które zbawić miał, takim że utrapieniom i śmierci pospolicie są podlegli.
A czemuż była potrzeba aby Chrystus zbawiciel wiernych swych, takież utrapienia i śmierć podjął jako i oni?
Dwie tego przyczyny są naprzedniejsze jako dwojakim też sposobem osobliwie Chrystus Pan swoich wiernych zbawicielem jest. Naprzód że swoim przykładem one ku trzymaniu się statecznemu drogi zbawiennej na którą nastąpili, pobudza i przywodzi. Po tym, że on jest który je we wszelakich niebezpieczeństwach i pokusach zachowuje i ratuje i na ostatek od wiecznej śmierci wybawia. Lecz jakoby był mógł Chrystus swoim przykładem pobudzić i przywieść wierne swe do statecznego trzymania się onej osobnej pobożności i niewinności bez której zbawieni być nie mogą jeśliby był naprzód okrutnej śmierci, która za nią łacno idzie, nie skosztował? Abo jakoby był mógł takie staranie mieć w ratowaniu ich w pokusach i w wybawieniu z nich go, gdyby był sam obficie nie doznał, jako one ciężkie są i jako ludzkiemu przyrodzeniu przez sie nie znośne.? Co wszytko utwierdza się przez to co mówi Apostoł Piotr święty, że Chrystus ucierpiał za nas zostawując nam przykład, abyśmy naśladowali stóp jego i przez to co jest napisano w liście do Hebrajczyków, że Chrystus stad iż kuszonym będąc cierpiał, może w pokusach będące ratować i niżej w tymże liście, ze może cierpieć z nami krewkości nasze będąc kuszony we wszytkim na podobieństwo.
A za Bóg nie mógł sprawić żeby wierni nie byli podlegli utrapieniom i okrutnej śmierci?
Mógł wprawdzie kiedy by był chciał samo przyrodzenie rzeczy odmienić, ale tego Bóg nie czyni, chyba czasem i bardzo nieczęsto i to w rzeczach niektórych osobnych i do czasu, ale nie zawsze i pospolicie, jakoby tu było potrzeba, gdyby był nie chciał, zeby wierni Pana Jezusowi śmierci i utrapieniu byli podlegli.
A czemu by tak było potrzeba?
Dlatego, że wierni Chrystusowi mają w sobie osobliwą nie jako pobożność i niewinność, a nie godzi się im samym mścić się. Z których pierwsza rzecz to z przyrodzenia swego sprawuje, że u wszytkich złych ludzi bardzo są znienawidzeni i za tym od nich okrutnie utrapieni, i łacno, gdyby się tego okazja abo zasłona jaka trafiła, na śmierć wydawani bywają. A ta rzecz pośledniejsza, jeszcze bardziej ludziom złym do tego serca dodaje i sposobność im okazuje, żeby to do skutku przywieść mogli.
A jakoż krew abo śmierć Chrystusowa nam wola Boża utwierdziła?
Dwojakim sposobem. Jeden jest, iż nas jawnie upewniła o wielkiej miłości Bożej przeciwko nam i tak iz nam Bóg zgoła chce to dać, co nam w Przymierzu nowym obiecuje, stad też jest nazwana krwią nowego Przymierza, która lepsze rzeczy mówi, niźli krew Ablowa., i sam Chrystus nazwany jest świadkiem wiernym i prawdziwym. Drugi sposób jest iż zmartwychwstaniem samego Chrystusa, które bez śmierci jego być nie mogło, jesteśmy upewnieni o zmartwychwstaniu naszym, a za tym o odstąpieniu żywota wiecznego jeślibyśmy rozkazaniom Pana Chrystusowym posłuszni byli.
Wyłóż mi to szerzej jako przez zmartwychwstanie Pana Chrystusowe a za tym przez jego śmierć, w tej rzeczy jesteśmy upewnieni.
Naprzód, jesteśmy przez śmierć i zmartwychwstanie Pana Chrystusowe o tej rzeczy upewnieni dlatego iż z przykładu samego Chrystusa widzimy iż ze śmierci najokrutniejszej bywają wyrwani ci którzy Bogu posłuszni są. A po tym iż już jesteśmy pewni, że Pan Chrystusam ma moc, swoim, to jest tym którzy mu posłuszni są, żywot wieczny darować. Abowiem takie było zmartwychwstanie Pana Chrystusowe przez krwie jego że zmartwychwstawszy wszytkiej mocy i na niebie i na ziemi dostąpił.
Jako nas ta moc Pana Chrystusowa, której dostąpił przez śmierć swoje więcej o tym co nam Pan Bóg przezeń obiecał upewnia, niźli gdyby tej mocy nie miał?
Dwojakim sposobem. Naprzód iż juz widzimy niejaki początek wypełnienia samej obietnice Bożej, a zwłaszcza gdy Pan Bóg mianowicie obiecał, że sam Pan Chrystus miał nas od śmierci do żywota obudzić, i żywot wieczny nam dać. Po tym iż też tymże sposobem widzimy, że wypełnienie tej obietnice Bożej nam uczynionej jest w reku i mocy tego, który sie nie sroma nas bracią swoją nazywać, i który wszelakiego utrapienia skosztował, któremu my jeśli byśmy mu chcieli być posłuszni podlegli jesteśmy i dla tegoż może sie nad nami zmiłować i czuć krewkości nasze jako o tym wyższej było.
To juz, jako wyrozumienie wam więcej należy w zbawieniu naszym na zmartwychwstaniu i mocy Pana Jezusowej, niźli na śmierci jego?
Tak jest. Bo tak o tym świadczą i same Pisma święte: Jeśli będąc nieprzyjacielami, jesteśmy przejednaniu Bogu przez śmierć Syna jego, daleko więcej będąc przejednani będziemy przez żywot jego zachowani. I zasię: Któryż jest co by potępił? Chrystus jest który umarł, a tym więcej że tez powstał, który tez jest na prawicy Bożej, który sie też przyczynia za nami.
A czemu tedy tak często wszytko to Pismo święte śmierci jego przypisuje?
Dlatego: Naprzód, że ta śmierć Pana Chrystusowa drogą do tego zmartwychwstania i wywyższenia była, tak iż bez niej wedle dekretu i postanowienia Bożego do tego przyść nie mógł. Po tym, iż ta śmierć ze wszystkiego tego, co dla zbawienia naszego uczynił Bóg i Pan Chrystus najwięcej nam wyraża miłość i Boga i Pana Chrystusowe, a za tym nas do wiary w Boga i posłuszeństwa rozkazaniom Pana Chrystusowym pobudza.
Izali nie masz inszej jeszcze przyczyny dla której Pan Jezus umarł?
Nie masz żadnej inszej. Chociaż teraz w chrześcijaństwie po nawiększej części rozumieją, że Chrystus Pan nam przez śmierć swoję zbawienia wieczne zasłużył iza grzechy nasze sprawiedliwości Bożej zupełnie dosyć uczynił, które rozumienie jest omylne i błędu pełne i szkodliwe.
A to jako?
Co się dotycze omylności i obłędliwości stąd się to pokazuje iż nie tylko nic o tym w Piśmie świętym nie masz ale się też i Pismu świętemu i rozumowi zdrowego to sprzeciwia.
Pokaż mi to porządkiem.
Iż tego w Piśmie świętym wyraźliwie nie masz, stąd jawna jest, że ci którzy takie rozumienie forytuja, nigdy jawnych słów Pisma świętego nie przynoszą, ku dowiedzeniu jego, ale tylko niejakie consequentie albo wywody czynią z których tego dowieść usiłują, które jako nie maja być odrzucane kiedy się z słowa Bożego koniecznie zawierają, tak zasię żadnej wagi nie mają, kiedy się jemu przeciwiają.
A jako się to rozumienie sprzeciwia Pismu świętemu?
Tak, iż Pisma święte wszędzie wyraźliwie świadczą, że Pan Bóg zawsze a najwięcej pod Nowym Przymierzem ludziom grzechy ich darmo i z łaski odpuszcza, a temu nie masz nic przeciwniejszego, jako dosyć uczynione. Bo komukolwiek się dosyć dzieje bądź od samego winowajcy bądź od kogo inego miasto niego, o tym się żadnym sposobem mówić nie może, żeby miał winowajcy swemu darmo i z łaski odpuścić.
Pokaż mi też jako się rozumowi sprzeciwia?
To sie stąd pokazuje, żeby za tym musiało to iść, iż Chrystus Jezus wieczną śmiercią umarł, jeśliby za grzechy nasze miał dosyć uczynić Panu Bogu, gdyż u wszytkich jawna jest, że karanie, które ludzie grzechami swymi zasłużyli byli, jest śmierć wieczna. Po tym szłoby za tym żebyśmy byli więcej powinni Chrystusowi Panu, niźli Bogu Ojcu jego, bo by nam Chrystus tym dosyc uczynieniem swoim był wielka łaskę pokazał, a Ojciec wziąwszy od niego zapłatę, żadnej.
Pokaż mi tez jako to rozumienie jest szkodliwe?
Tak, iż ludziom przyczyne daje do wszelakiej rozpustności, abo przynamniej do lenistwa w pobożnym żywocie. A Pismo świadczy, że miedzy inszymi i ten cel i koniec śmierci Pańskiej, abyśmy byli wykupieni od wszelakiej nieprawości i wyrwani z teraźniejszego wieku złego i wykupieni z ptóżnego obcowania od ojców podanego, i oczyszczeni w sumieniach naszych od martwych uczynków ku służeniu Bogu żywemu.
A czymże przed się oni dowodzą tego swego rozumienia?
Usiłują go dowieść dwojakim sposobem. Naprzód racją niektórą, a po tym pismy.
A któraż jest to racja?
Mówią, że w Bogu jest i miłosierdzie i sprawiedliwość przyrodzona. A jako jest własność miłosierdzia grzechy odpuścić, tak też powiadają własność jest sprawiedliwości każdy grzech karać. A iż Bóg chciał żeby sie było i miłosierdziu jego dogodziło, i sprawiedliwości dosyć stało, tedy ten sposób wynalazł, żeby Pan Chrystus miasto nas cierpiał i tak sprawiedliwości jego dosyć uczynił, aby sie tak było w człowieczej naturze Bogu dosyć stało, która była Boga przestępstwem swym obraziła.
Jako na tę rację odpowiadasz?
Ta racja jako się zda być z wierzchu pozorna, tak rzeczą samą nie masz w niej nic prawdziwego i gruntownego. Bo chociaż my to radzi przyznawamy i z tego się jedynie cieszymy że Pan Bóg nasz jest dziwnie miłosierny i sprawiedliwy jednak nie pozwalamy żeby takie miłosierdzie i taka sprawiedliwość, jaka tu rozumieją adwersarze naszy miała być wrodzona Bogu. Bo co sie dotyczy miłosierdzia, iż Bogu wrodzone nie jest, tak jako oni rozumieją stąd sie pokazuje, ze gdyby takie miłosierdzie w Bogu zawsze było, nie mógłby nigdy grzechu żadnego skarać. A zasię z drugiej strony jeśliby taka sprawiedliwość Bogu wrodzona była, jako oni rozumieją tedy by Pan Bóg nigdy żadnego grzechu odpuścić nie mógł, ale by go zawsze karać musiał, bo przeciwko temu co w Bogu jest wrodzono, nic czynić Bóg nie może. Jako na przykład iż mądrość jest Bogu wrodzona, tedy przeciwko niej nigdy nic czynić nie może; ale cokolwiek jedno sprawuje, wszytko mądrze sprawuje. Lecz iż jawna jest, że Bóg jako odpuszcza grzechy, tak i karze kiedy chce, przeto się stąd pokazuje że takie miłosierdzie i taka sprawiedliwość, jaką oni rozumieją w Bogu wrodzone nie jest, ale tylko są skutkami wolej jego. Do tego tej sprawiedliwości którą adwersarze przeciwko miłosierdziu wystawiają, które Bóg grzechy karze, nigdziej sprawiedliwością nie zowie Pismo święte, ale raczej gniewem i zapalczywością Bożą i owszem w Piśmie świętym sprawiedliwości Bożej to przyczytano bywa, gdy Pan Bóg grzechy odpuszcza 1 Jana 1, 9; Rzym. 3, 25 – 26.
Cóż tedy ty rozumiesz o tym?
To iż Bogu jest wrodzona taka własność, która equitas & rectitudo a po polsku słuszność i prawość nazwana być może, która przeciwko nieprawości jest wystawiona za czym wszytkie sprawy Boże są doskonale prawe i sprawiedliwe tak gdy grzechy odpuszcza, jako też gdy je karze.
A które są pisma z których oni tego swego zrozumienia dowieść usiłują?
Te gdzie Pismo święte świadczy, że Chrystus abo za nas, abo za grzechy nasze umarł. Po tym że nas odkupił, abo dał siebie samego i duszę swoję na okup za nas. Więc, że Pośrednikiem naszym jest, do tego że nas pojednał z Bogiem, że grzechy nasze nosił, że jest ubłaganiem za grzechy nasze. Na ostatek że ofiary sterego testamentu śmierć pana Chrystusowe figurowały.
A jako na te miejsca odpowiadasz?
Co się dotycze tego, że Chrystus za nas umarł, to nie dowodzi dosyć uczynienia. Abowiem świadczy Pismo św. że też i my powinniśmy za bracia duszę kłaść; i Paweł św. świadczy o sobie, mówiąc, Teraz weselę się w uciskach moich za was, i wypełniam ostatki ucisków Chrystusowych za ciało jego, które jest Zbór. A przecie pewna jest rzecz że ani wierni za bracią swą dosyć komu czynią, ani Paweł św. za Zbór dosyć czynił.
Jakoż to rozumieć, że Pan Jezus za nas umarł?
Tak, że to słówko za nas nie znaczy miasto nas, ale dla nas jako też Apostoł wyraźliwie mówi 1 Kor. 8, 11. Co też z podobnej mowy możesz obaczyć. Gdzie pismo mówi, iż za grzechy nasze umarł, co znaczy nie może, miasto grzechów naszych umarł, ale dla naszych grzechów, jako wyraźliwie Rzym. 4, 25 czytamy. A iż Chrystus dla nas umarł, to się tak rozumie, iż dlatego umarł, abyśmy my zbawienie wieczne, które ona nam z nieba przyniósł, i przyjęli, i onego dostąpili, co jakim się sposobem dzieje, o tymeś wyższej już słyszał.
A na to, że nas Pan Jezus odkupił jako odpowiadasz?
To słówko odkupić, kiedy się mówi o Panu Chrystusie, iż nie dowodzi żadnego dosyć uczynienia, stąd jawna jest, że się też o samym Bogu i w starym przymierzu i w nowym toż mówi że wykupił lud swój z Egiptu, że uczynił okup ludowi swojemu. Po tym że jest napisano, że bóg odkupił Abrahama i Dawida i Mojżesza był odkupicielem, i żeśmy są odkupieni od naszych nieprawości, abo od próżnego obcowania naszego, abo od przekleństwa Zakonnego. A pewna jest rzecz, że bóg nikomu nigdy ni za kogo dosyć nie uczynił, ani też nieprawości dosyć nie uczyniono.
A jako to rozumiesz że nas Pan Jezus Chrystus odkupił, abo też dusze swoję dał okupem?
Słowo to wykupienia znaczy po prostu wybawienie. A o śmierci pana Chrystusowej dlatego się mówi, że nas przez nię wybawił, żeśmy za przystąpieniem śmierci jego dostąpili wybawienia, i od samych grzechów, to jest abyśmy więcej nie grzeszyli, i od karania za grzechy, to jest, abyśmy uszedszy wiecznej śmierci na wieki żyli.
A czemu to nasze wybawienia prze to słowo odkupienia wyrażone bywa?
Dlatego, iż bardzo wielkie jest podobieństwo między nimi a między własnym odkupieniem. Bo jako w odkupieniu własnym naprzód musi być więzień, po tym i ten, który więźnia w więzieniu ma, ku temu i ten który odkupuje, a nawet okup abo zapłata, tak w tym naszym wybawieniu, jest naprzód człowiek więzień, jest po tym grzech, diabeł, świat i śmierć u których jest w więzieniu. Jest do tego Bóg abo Chrystus który wykupuje, jest na ostatek i okup, abo zapłata sam Chrystus Pan, abo raczej żywot jego, od Boga Ojca i od samego Chrystusa wydany. Tylko, w tym jest różnica, iż w tym naszym wybawieniu tego nie masz, żeby kto brał ten okup, abo zapłatę co sie koniecznie i zawżdy naleźć musi w odkupieniu własnym.
Czemu raczej Duch święty używa tego słowa figuralnego niż własnego?
Dlatego, iż sie przez to słowo figuralne abo niewłasne lepiej wyraża i miłość, i praca, którą Bóg i Chrystus Pan w wybawieniu naszym wyświadczył i podjął, niżeli własne samo wybawienie, gdyż wybawienie częstokroć może być bez miłości, ale okupienie zwłaszcza tak wielkie, nigdy.
A cóż na to odpowiadasz że Chrystus jest pośrednikiem miedzy Bogiem i ludźmi, abo nowego Przymierza?
Stad nie pokazuje się, żeby Chrystus miał dosyć uczynić za grzechy nasze, gdyż się też czyta o Mojżeszu, że był pośrednikiem (rozumiej miedzy Bogiem i ludem izraelskim i starego Przymierza) a przed sie pewna jest rzecz że Panu Bogu ni za kogo dosyć nie uczynił.
Dlaczegoż tedy Pan Jezus tak jest nazwany?
Dlatego, iż on nowe i wieczne Przymierze z narodem ludzkim stanowił, i wszytkę wolę Bożą, przez którą do Boga przystęp mamy, ludziom objawił.
A na to, że nas pojednał z Bogiem co odpowiadasz?
Naprzód to, że Pismo nigdzie tego nie mówi, żeby Chrystus nam Boga przejednał, a tylko że my prze Chrystusa, bo przez śmierć jego jesteśmy przejednani, abo Bogu przejednani, jako to baczyć możesz z wszytkich miejsc które o tym przejednaniu świadczą. Przecież stąd nie może się zawrzeć to czego chcą adwersarze. Po tym iż się to w Piśmie świętym najduje, iż nas Pan Bóg sobie pojednał, co mniemanie adwersarzy zgoła poraża.
Co się tedy przez to przejednanie rozumie?
Iz Chrystus nam którzyśmy dla grzechów naszych byli nieprzyjaciółmi Bożymi, i od niego oddaleni, drogę ukazał jako się do Boga nawrócić, i tak z nimi sie pojednać mamy.
A na to co powiadasz że Chrystus Pan nosił Grzechy nasze?
Iż się też z tego nie pokazuje dosyć uczynienie, stąd baczyć możesz że też o Bogu według hebrajskiego tekstu napisano jest, iż on jest, który zachowuje miłosierdzie tysiącom, i nosi nieprawość i grzechy, i Mateusz święty wyraźliwie mówi że na ten czas kiedy Chrystus wiele niemocy i chorób między ludem uleczył, wypełniło sie ono co jest napisano, przez Proroka Izajasza: On niemocy nasze przejął, i choroby nosił. A pewna jest, że Bóg za grzechy nikomu dosyć nie uczynił, ani Pan Chrystus za choroby ludzkie.
A jako się ta mowa rozumie?
Tak, iż Chrystus wszytkie grzechy i złości nasze abo karania ich od nas odjął, i jakoby w daleką jaką krainę, zaniósł. Jak też jawnie mówi Pismo święte że on jest Baranek Boży który gładzi abo znosi grzechy nasze, że raz jest ofiarowany aby zgładził grzechy wiela ich.
A na to, że Pan Jezus jest nazwany ubłaganiem co powiadasz?
Że też ani stąd żadne dosyć uczynienie dowiedzione być nie może, naprzód stąd jawna jest że sam Bóg Pana Chrystusa błaganiem postanowił, tak Apostoł jawnie mówi, po tym i stąd, że też ono wieko nad skrzynią Bożą nazwane jest ubłaganiem, albo ubłagalnią, chociaż nazbyt jawna jest rzecz, że ono Panu Bogu ni za kodo dosyć nie uczyniło. A na ostatek, daleko insza jest rzecz, kogo błagać, a niżeli dosyć uczynił, gdyż ten którego błagają, może prawa swego wiele ustapić, a ten któremu się dosyć dzieje, nic go nie ustępuje.
A jako tedy to rozumiesz?
Tak, iż się nam Bóg przez Chrystusa bardzo ubłaganym i łaskawym okazał, i wszytko co chciał abyśmy wiedzieli, przezeń objawił, a zwłaszcza w tym, kiedy syna swego dla nas wydał na śmierć, dlaczego Apostoł na miejscu wyżej przytoczonym przydawa one słowa: We krwi jego.
A co na te miejsca odpowiadasz, w których się mówi, ze ofiary starego Testamentu śmierć Pana Chrystusa figurowały?
Naprzód trzeba wiedzieć, że nie same ofiary starego Testamentu śmierć jego figurowały, ale tylko zabicie bydlęcia onego, które raz do roku zabijane bywało, i z którego krwię do miejsca najświętszego on najprzedniejszy ofiarownik wchodził, śmierć Pańską figurowało, które jako nie było sama ofiara, ale tylko niejakim do niej przygotowaniem, i onej początkiem, a ofiara sama dopiero rzeczą samą odprawowana była, kiedy on naprzedniejszy ofiarownik, z ona krwią bydlęcą wchodził do miejsca najświętszego, tak też sama śmierć Pana Chrystusowa nie była samą ofiarą jego, ale tylko miejskim do niej przygotowaniem i onej początkiem, a sama ofiara Pana Chrystusowa dopiero rzeczą samą odprawowana była, kiedy Pan Chrystus wszedł do samego nieba. O czym niżej na swym miejscu usłyszysz. Do tego chociaby one ofiary starego Testamentu śmierć Pana Chrystusową figurowały, tedy przed sie z tego nie idzie, żeby śmierć Pańska miała Bogu dosyć czynić za grzechy nasze. Gdyż tego Pismo nigdy nie świadczy, żeby one ofiary miały tę moc aby za grzechy ludzkie dosyć czyniły. Zawżdy potrzeba żeby miedzy figura, a między tym co figurowano bywa, było niejakie podobieństwo.
A cóz rozumiesz o onych ofiarach starego Testamentu?
Co osobliwie iż przez nie grzechy ludu Bożego bywały oczyszczone to jest z łaski Bożej i dekretu jego za przystąpieniem onych ofiar odpuszczone bywały.
O Wierze.
Zrozumiałem już które są rzeczy do Przymierza nowego należące, z strony Boga. Powiedz że mi teraz też, o tych rzeczach, które z strony nas należą do nowego Przymierza.
To co z strony nas należy do nowego Przymierza, jest wiara w Pana naszego Jezusa Chrystusa.
Co to jest wiara w Pana naszego Jezusa Chrystusa?
Ta rzecz dwojako w Piśmie świętym uważana bywa: Czasem znaczy wiarę tę za która zbawienie nie idzie koniecznie; czasem tę za którą zbawienie koniecznie idzie.
A któraż jest za którą zbawienie nie idzie koniecznie?
Jest tylko przyzwolenie na to że nauka Pana Jezusowa jest prawdziwa, za którym iż nie idzie zbawienie, pokazuje się to z onych książąt o których Jan święty mówi, że ich było wiele w pana uwierzyło, ale dla faryzeuszów nie wyznawali aby z zgromadzenia ruszeni nie byli.
A któraż jest ta wiara za którą zbawienie idzie koniecznie?
Jest ufność przez Pana Chrystusa w Boga. Stąd sie pokazuje, że ta wiara w Chrystusa Pana dwie rzeczy w sobie zamyka. Jedna jest, abyśmy nie tylko Bogu ufali, ale też i Panu Chrystusowi. Druga abyśmy jego Bogu posłuszni byli nie tylko w tym co w zakonie swym rozkazał, a przez Chrystusa nie jest zniesiono, ale też i w tym wszytkim, co Chrystus do zakonu przydał.
To ty w wierze posłuszeństwo zamykasz?
Tak jest. Abowiem sama rzecz pokazuje, że żaden naleziony być nie może, który pewną nadzieję w sercu swoim ma o obietnicy żywota wiecznego, który Pan tylko tym obiecał którzy mu posłuszni są, żeby on nie miał być posłusznym Panu Chrystusowi, ponieważ tak wielkie jest dobro nieśmiertelność, że żaden dobrowolnie nim pogardzić nie może. Do tego jawnie Jakub święty świadczy, iż jako ciało bez duszy martwe jest, że także i wiara bez uczynków martwa jest, i trochę wyższej świadczy, że z uczynków wiara Abrahamowa, dokonała się stąd, dlaczego też tylko ludzie pobożni i Bogu posłuszni, wiernymi nazwani są, o czym świadczy osobliwie rozdz. II Listu do Hebrajczyków.
Czemuż Apostoł Paweł święty wystawia wiarę przeciwko uczynkom?
W tych miejscach gdzie Apostoł Paweł św. wiarę wystawia przeciwko uczynkom, mówi o tych uczynkach, które i doskonale i ustawicznie posłuszeństwo w sobie zamykają, jakiego się Bóg w zakonie domagał po ludziach, ale nie o takich, które w sobie zamykają ono posłuszeństwo, którego Pan Bóg po nas chce, którzyśmy w Pana Chrystusa uwierzyli.
A jakie to jest posłuszeństwo takie żebyśmy naprzód starego człowieka zewlokszy z sprawami jego wszytkich grzechów naszych przeszłych przestali, co pismo zowie pokajaniem, a po tym żebyśmy według nawiększego przemożenia wolą Bożą czynili tak, żebyśmy nie wedle ciała chodzili, ale duchem uczynki ciała umartwiali, abo krótko mówiąc żebyśmy w żadnym grzechu nałogu nie mieli, a we wszytkich zasię cnotach chrystiańskich, abyśmy mieli nałóg.
O Wolnej Wolej ludzkiej.
A jest to w mocy naszej abyśmy tak Bogu posłuszni byli?
Jest. Abowiem pewna jest rzecz, że Pan Bóg tak stworzył człowieka pierwszego, że mu dał wolną wolę, a nie masz żadnej przyczyny dlaczego by mu ją Bóg po upadku jego miał odjąć. Ponieważ tego sprawiedliwość Boża nie dopuszcza i żadnej też wzmianki o tym nie masz między temi kazaniami, które Bóg za grzech Adamowi postanowił.
A zaś przez grzech pierworodny ta wolna wola ludzka skażona nie jest?
Grzechu pierworodnego nie masz. Nie mógł tedy zepsować wolnej wolej ludzkiej. Bo i z Pisma świętego nigdziej się nie pokazuje, aby ten grzech pierworodny był i ten upadek Adamów, ponieważ tylko jeden był mocy takowej nie mógł mieć, aby był przyrodzenie Adama samego zepsował, a pogotowiu wszytkich potomków jego. Ażeby to za kaźń nań włożono było, i pismo nie świadczy tego, jako się wyższej mówiło, i Bóg on, który wszelkiej słuszności źródłem jest, niepodobna aby tą był czynić miał. Ale zda się, iż jest grzech pierworodny z onych miejsc u Mojżesza Genesis 6, 5. Myślenie wszelkie serca człowieczego, tylko złe, dnia wszelkiego i Genesis 8, 21. Myślenie serca człowieczego, złe od dzieciństwa jego.
Te miejsca mówią o dobrowolnym przestępstwie, nie mówią że się tedy z nich dowieść grzech pierworodny. Bo co się pierwszego miejsca dotycze, pokazuje Mojżesz iż to było przestępstwo takowe, dla którego żałował Bóg, że człowieka stworzył, i jego potopem skarać był postanowił. Co o przyrodzonym grzechu, jeśliby pierworodny być musiał, mówiono być nie mogło. A w drugim ukazuje, iż juz nie miała takiej mocy mieć, złość człowieka, żeby Bóg świat dla niej potopem skarać miał. Co grzechowi także pierworodnemu przystosowano być nie może.
A o tym co rozumiesz co Dawid w Psalmie 51 mówi, że był w nieprawości poczęty, a że go w grzechu zagrazała matka jego?
Uważyć potrzeba że tu Dawid nie mówi o wszytkich ludziach, ale o sobie, i nie zgoła ale względem upadku swego, i takowym sposobem mówi, jaki masz u tego Dawida Psalm 81, odwrócili się jeszcze z żywota niepobożni, zbłądzili z żywota kłamstwo mówiący. A prze toż ani z tego miejsca pokazuje sie grzech pierworodny.
Ale Paweł święty do Rzymian w 5, 12 mówi, ze w Adamie wszyscy zgrzeszyli.
Nie masz tam tego u Pawła świętego żeby w Adamie wszyscy zgrzeszyli, ale w greckim języku są słowa, które wykładają pospolicie, w którym, a te wyłożyć sie mogą przez to słówko, iż, abo ile, jako się to pokazuje z miejsc podobnych Rzym. 8, 3., Filipian 3, 12., Hebrajczyków 2, 18., 2 Kor. 9, 4 i przetoż ani z tego miejsca nie może sie zawrzeć, iżby grzech pierworodny był.
A jako się daleko rozciąga ta wolna wola ludzka?
Pospolicie w ludziach z przyrodzenia bardzo mało mocy jest ku czynieniu tego, czego Pan Bóg po nich chce, ale wola do czynienia tego we wszytkich jest z przyrodzenia. Jednak ta moc nie jest tak mała, żeby człowiek gdy przystępuje pomoc Boża, a on by gwałt sobie czynić chciał, nie mógł być wolej Bożej posłusznym. A pomocy swej żadnemu z tych pan Bóg nie odmawia którym wole swoja podał, inaczej, tych którzy jemu nie sa posłuszni, nie mógłby żadnym sposobem, sprawiedliwie stosować ani kazać, a przed się to oboje czyni.
Któraż jest ta pomoc Boża?
Pomoc ta Boża dwojaka jest: wewnętrzna i zwierzchowna.
Która jest zwierzchowna?
Są obietnice i groźby, z których jednak obietnice daleko są mocniejsze i potężniejsze, i dlatego też iż pod nowym Przymierzem daleko sa zacniejsze obietnice niż pod starym, łatwiej pod nowym wolę Bożą czynić, niż pod starym.
Która jest pomoc Boża wewnętrzna?
Ta kiedy Bóg to co posłusznym sobie obiecał, w sercach ich też zapieczętuje.
Jeśli jest ta wolna wola ludzka jako ty pokazujesz, czemu sie temu tak wiele ludzi tak bardzo przeciwi?
Czynią to dlatego, iż się im zda, że pewne świadectwa mają z których dowieść mogą iż nie masz tej wolnej wolej.
Które są te świadectwa?
Dwojakie są: Jedne z których to zamknąć usiłują, a drugie o których się im zda, że wyraźnie tę wolną wolę znoszą.
A któreż są te z których to zamknąć usiłują?
Te wszytkie które o przejrzeniu Bożym mówią.
A jakież oni przejrzenie rozumieją?
Takie iż Bóg od wieczności ze wszytkich ludzi którzy by kiedy być mieli, nie odmiennym dekretem swoim, mianowicie pewne niektóre ludzi do wiecznego zbawienia naznaczył, a wszytkie inne na wieczne potępienie skazał, nie dlatego iż tych nieposłuszeństwo, a owych posłuszeństwo upatrzył, ale iż się jemu samemu tak podobało, i iż ten jego dekret o oboich jest zgoła nieodmienny.
A cóż ty o tym rozumiesz?
To rozumienie o takim przejrzeniu Bożym zgoła omylne jest, a to osobliwie dla dwu przyczyn. Jedna jest, że jeśliby prawdziwe było, wszytko by nabożeństwo w niwecz obróciło. Druga, żeby za tym musiały się Bogu rzeczy bardzo nieprzystojne przypisować.
Pokaż mi jakoby się przez to rozumienie nabożeństwo w niwecz obróciło?
Tak ci to pokazuje, że jawnie to z niego idzie, iż wszytko cokolwiek do pobożności należy, necesfario, abo koniecznie w nas by być musiało. Co jeśliby tak było, cóź by po tym pracować i starać się, abyśmy pobożnemi byli. Bo próżna jest wszytka praca i staranie, gdzie się wszytko necesfario abo koniecznie dzieje, jako sam rozum ukazuje. A odjąwszy pracę i staranie o pobożność, koniecznie samo nabożeństwo upaść musi.
Pokaż mi też, które są te rzeczy nieprzystojne, które by się Bogu przypisować musiały?
Są to rzeczy: pierwsza, niesprawiedliwość: gdyż by rzeczą było nader nie słuszną, kogo karać że tego nie uczynił, czego żadnym sposobem uczynić nie mógł. A Bóg karze złe, i sobie nie posłuszne, którzy jednak w mocy swej nie mają aby byli pobożni, i dobrzy, i Bogu posłuszni, kiedy on już przejrzał, aby nie byli pobożni i Bogu posłuszni, i owszem, kiedy sam Pan Bóg postanowił, aby żadnym sposobem nie mogli być pobożni, i jemu posłuszni. Wtóra, obłuda z oszukaniem złączona. Abowiem Bóg sam postanowiwszy, żeby wielka, i owszem większa część tych, którym ewangelia opowiedana była, nie była zbawiona, przed się wszytkim w onym opowiedaniu zbawienie ofiaruje, i tak inne czyni, a inne myśli, co właśnie jest obłuda, a co gorsza jest czyni to w takiej rzeczy, z której kto inszy oszukany bywa. Trzecia jest, nikczemność abo niebaczność. A ta by się w tym pokazywała, żeby się Bóg zdał o to się starać, co bardzo dobrze wie, że być nie może. A cóż nad to głupszego być może, jako o to sie starać i po sobie pokazywać, że się o to usilnie starasz, co wiesz, ze być żadną miara nie może, i tak się wszytkim na pośmiewisko podać? Czwarta jest nieprawość, bo by za tym Bóg przyczyną był grzechu. Gdyż jeśli potrzeba jest, żeby ten który ma być potępiony, grzeszył też, tedy pewna jest, że ten, który przed tym, niżeli kto zgrzeszył, postanowił, aby był potepiony, postanowił tez, aby on zgrzeszył.
A czymże oni wżdy dowodzą swego rozumienia o tym przejrzeniu?
Usiłują go dowieść, niektóremi świadectwy Pisma świętego, z których jest naprzedniejsze ono, gdzie Apostoła tak mówi: A wiemy, iż tym którzy Boga miłują wszytko społu pomaga ku dobremu, którzy według postanowienia wezwani są. Abowiem, które on przed tym poznał, naznaczył też aby kształtem podobni byli obrazowi syna jego, żeby on był pierworodnym, między wielą braciej. A których przed tym naznaczył, tych też wezwał, a których wezwał, te też usprawiedliwił, a które usprawiedliwił, te też uwielbił.
A cóż na to miejsce odpowiadasz?
Abyśmy to miejsce, i inne jemu podobne tym lepiej mógł zrozumieć, tedyć naprzód nieco powiem o tym co przejrzenie, wezwanie i wybranie znaczy w Piśmie świętym.
Proszę Cię powiedz mi to.
Słowo to przejrzenie, nic innego nie znaczy w Pismie świętym jedno, Boże talowe przed założeniem świata o ludziach postanowienie, że tym którzy by weń wierzyli, i jemu posłuszni byli, żywot wieczny darować chce, a te zasię którzy by weń wierzyć i jemu posłuszni być nie chcieli, wiecznym potępieniem skarać. Co się stąd pokazuje że Chrystus Pan, który był doskonałym tłumaczem rady i wolej Bożej, tak nam to postanowienie Boże wyłożył i opowiedział że każdy, który wierzy weń, będzie miał pewnie żywot wieczny, a kto nie wierzy, ten pewnie na potępienie pójdzie.
A o wybraniu co mówisz?
Słowo to wybrania, kiedy jest mowa o zbawieniu naszym w dwojakim rozumieniu się bierze. Abowiem czasem mówi się o wszytkich tych, którzy na opowiedanie ewangelii zezwalają, że od Boga są wybrani, czasem o tych, którzy nie tylko zezwalają, ale też wedle niej żywot swój prostują. O pierwszym wyrozumieniu tego słowa masz ! Kor. 1, 26-27: Widzicie wezwanie wasze bracia iż niewiele mądrych wedle ciała, niewiele możnych, niewiele zacnego narodu. Ale wybrał Bóg głupstwa tego świata, aby zawstydził mądre, a mdłe świata wybrał Bóg, aby zawstydził mocne., gdzie wezwanie i wybranie za jedno sie bierze. O drugim masz Mat. 22, 14 kiedy Chrystus Pan mówi, że wiele jest wezwanych, a mało wybranych. A oboje pokazuje się stąd, co Apostoł Piotr święty mówi: Starajcie się abyście wezwanie i wybranie wasze mocne uczynili przez dobre uczynki, jako niektóre egzemplarze mają.
A o wezwaniu co opowiadasz?
To słowo kiedy się ściąga do naszego zbawienia, toż znaczy to słowo wybrania w pierwszym wyrozumieniu. Jako się pokazuje z miejsc wyższej przytoczonych.
Jakoż tedy opowiadasz na ono miejsce?
Tak, że to miejsce do przejrzenia strony przeciwnej namniej nie należy. Bo takowe przejrzenie, które przeciwna strona stanowi bez wszelkiego względu na uczynki dobre, ludzi pewnych do żywota wiecznego naznaczają, a Paweł święty tu zasię o takim przejrzeniu tylko mówi, które na takie ludzi wzgląd ma, co Boga miłują i pokazuje, że takowym utrapienia wszelakie nic nie szkodzą, i owszem ku dobremu pomagają. A o tych mówi, że są wezwani wedle postanowienia, dlatego aby pokazał że ci dopiero wedle rady samego Boga ewangelii uwierzyli i do zbawienia naznaczeni byli, którzy Boga miłują. A to iż w mocy jest człowieczej, wyższej się pokazuje.
Proszę cię wyłóż mi to miejsce.
Proste tego miejsca wyrozumienie, to jest że Apostoł twierdzi, iż tym ludziom, którzy Boga miłują i ewangelii Chrystusowej uwierzyli, wszelakie utrapienia ku dobremu pomagają. Czego Apostoł dowodzi tym sposobem, iż na też rzeczy naznaczeni są, które samego Pana Chrystusa potkały. A jako one Panu Chrystusowi nic nie przeszkadzały do nieśmiertelności, tak że i wiernym jego nic nie mogą przeszkodzić. Tego Apostoł dowiodszy, stopnie niejakie opisuje, któremi ludzie nieśmiertelności dostępują, pokazując, że te, które Pan Bóg na to naznaczył, aby w utrapieniu, i w nieśmiertelności Panu Chrystusowi podobni byli, przez opowiedanie ewangelii do zboru wiernych swych przyłączył, a po tym od wszytkich grzechów wolnymi uczynił i za sprawiedliwe poczytał, a na ostatek sposobem niejakim, doskonalszym do nieśmiertelności i żywota wiecznego przejrzał.
Któreż są te świadectwa, o których się im się zda, że wyraźnie tę wolną wolę ludzką znoszą?
Te świadectwa należą abo do wszytkich wobec, abo do pewnych osób.
Któreż do wszytkich należą?
Są między inszemi te, gdzie napisano, że nie jest chcącego ani bieżącego, ale zmiłującego się Boga, i gdzie Pan Jezus mówi: Żaden do mnie nie przyjdzie, jeśliby go Ojciec, który mię posłał nie potargnął., i co mówi Łukasz święty: że uwierzyli ile ich było zrządzonych do żywota wiecznego.
Co na pierwsze miejsce odpowiedasz?
Nie mówi Apostoł święty w tych słowach o wolej i staraniu się, aby kto według rozkazań Boskich żył, gdyż się to przeciwi wszytkim Pismom świętym które ledwie o czym inszym częściej świadczą jako o tym, żebyśmy się starali, i usiłowali według rozkazań Bożych żyć, ale mówi o wolej i staraniu takim, którym byśmy Pana Boga uprzedzić i do tego poruszyć chcieli i usiłowali, żeby na dobrodziejstwa swoje ofiarował, co iż tak jest pokazuje się z przedsięwzięcia apostolskiego, które takie jest, iż dowodzi, ze nie wszyscy którzy się wedle ciała z Abrahama urodzili, prawdziwie jego synami są i do tych obietnic należą, w których potomstwu Abrahamowemu wieczna szczęśliwość obiecana jest. Ale, że tylko ci jego dziećmi są, którym się Bogu upodobało łaskę swoją darować, nie mając względu na ono cielesne urodzenie, a to są ci, którzy weń przez Pana Chrystusa uwierzyli z jakichkolwiek rodziców byli spłodzeni, i takim sposobem Abrahamowymi syny duchownymi zostali, i dla tegoż juz nie potrzeba zbawienia i sprawiedliwości przez zakon Mojżeszów dochodzić, który niekiedy synom Abrahamowym i Izraelowym wedle ciała od Boga dany był, ale przez wiarę Chrystusowę, która po tym od tegoż Boga Abrahamowym i Izraelowym duchownym synom wiecznie była wystawiana. Co jest własne tego miejsca wyrozumienie, prze toż, jako my na to pozwalamy, że żaden człowiek chceniem i bieżeniem swoim tego na Bogu wymóc nie może, aby mu jakie dobrodziejstwo, i łaskę ofiarował, tak zasię to, żeby człowiek po tym jako mu Pan Bóg dobrodziejstwa swoje i łaskę ofiarował, nie mógł chcieć onej przyjąć i wedle wolej Bożej żyć, za bardzo szkodliwy błąd mamy.
A co na drugie miejsce odpowiadasz?
A to ciągnienie Boże nie znosi wolnej wolej ludzkiej, bo się nie dzieje takim sposobem, żeby Pan Bóg miał gwałt czynić ludziom, ale tylko tym, że im wystawia zacność i pewność obietnic swoich, któremi ich do siebie ciągnie. A iż to ciągnienie nie dzieje się gwałtem naprzód stąd sie pokazuje, że Pan tamże przydaje, sposób ciągnienia wykładając:I będą wszyscy nauczeni od Boga, kto tedy słyszy od Ojca, i nauczył się, ten do mnie przychodzi. Gdzie jawnie widzisz, że od Ojca być ciągnionym, nic inszego nie jest, jeno od Ojca słyszeć i uczyć się, a to jakoby się działo, niżej tamże z słów Pańskich pokazuje się gdy mówi: Nie iżby kto Boga widział; Ten który jest od Boga, ten ci widział Ojca. Po tym pokazuje się to, i stąd, że to ciągnienie jest rzecz do wszytkich należąca do których przychodzi Ewangelia, jako to może być zrozumiano z onego miejsca, gdzie Pan Jezus mówi: Ja gdy wywyższon będę z ziemie, wszytki pociągnę do siebie.
A na trzecie miejsce jako odpowiadasz?
Iż to miejsce nie znosi wolnej wolej ludzkiej, stąd jawną jest że tu nie masz wzmianki o Bogu, który by one ludzie zrządzić miał do wiecznego żywota, ale tylko po prostu jest napisano, iż uwierzyli, ile ich było zrządzonych do wiecznego żywota, co się rozumieć może o samych ludziach, że oni zrządzeni, to jest sposobni byli do przyjęcia nauki Pana Chrystusowej, i za tym do dostąpienia wiecznego żywota, jako wyższej jest napisano w tymże rozdziale w przeciwnej rzeczy drudzy samych siebie niegodnymi sądzili wiecznego żywota, i jako niżej Pan Chrystus mówił, że wielki lud miał w Koryncie. Nie dla czego inszego, jedno dla tego, iż sposobni byli aby się ludem Pana Chrystusowym stali.
Któreż są świadectwa do pewnych osób należące?
Są te między inszymi w których jest napisano, że Bóg zatwardził faraona, i że Judasz, który był Apostołem Pańskim, Pana zdradzić musiał.
A co na to odpowiadasz?
Przyzanwam to, że Pan Bóg czasem pewne ludzie tak odrzuca od łaski swojej, że oni nie mogą się obaczyć ani polepszyć. Ale te sprawy Boże nie znoszą ogółem mówiąc, wolnej wolej ludzkiej, ponieważ to są przykłady osobne, które Pan Bóg dlatego czasem wystawuje, że ludzie póki mogli nie chcieli być Bogu powolnemi, i dlatego z dawna godni byli sądów jego, które po tym Bóg nad nimi rozciąga kiedy chce, jakim był faraon, który przez długi czas lud Boży trapił, także i Judasz, który z dawna przed tym był złodziejem i łakomym. Dlatego Pan Bóg onych na to używał, żeby przez nie takie sprawy złe wykonywał.
O Usprawiedliwieniu.
I żem już wyrozumiał co jest wiara, i jako jest w mocy naszej, powiedzże mi też czego przez tę wiarę dostępujemy. Przez wiarę w Chrystusa Pana dostępujemy usprawiedliwienia.
A cóż to jest usprawiedliwienie?
Jest to gdy nas Pan Bóg za sprawiedliwie poczyta, co tym sposobem czyni, gdy nam grzechy nasze odpuszcza, i żywot wieczny daruje, o czym jawnie świadczy Apostoł Paweł święty mówiąc, że w tym jest szczęśliwość człowieka, któremu Pan Bóg poczyta sprawiedliwość, a po tym z Psalmu przydaje, że to szczęśliwy mąż, któremu nie poczyta Pan grzechu.
To tedy bez wiary w Chrystusa Pana żaden nie bywa usprawiedliwiony?
Żaden zgoła. Ale to rozumieć masz o tym czasie, którego Chrystus Pan jest okazany i objawiony, o którym się rozumieją one słowa Apostoła Piotra świętego, że nie masz imienia pod niebem danego między ludzi, przez które by nam potrzeba być zbawionemi , jedno imię Jezusowe. Bo co się dotyczy onego czasu, który uprzedził objawienie Pana Chrystusowe, acz to prawda jest, że wszyscy którzykolwiek w Boga uwierzyli, dla wiary będą usprawiedliwieni (jako o tym świadczy rozdział jedenasty do Hebrajczyków) jednak ten sposób usprawiedliwienia, nie był w Przymierzu przez Mojżesza podanym zawarty, jako teraz w Przymierzu przez Chrystusa Pana podanym sposób ten usprawiedliwienia przez wiarę zawarty jest, ale z samej szczerej Bożej łaski pochodził. Ani też ta wiara ich zamykała w sobie wiary w Pana Chrystusa dlaczego Apostoł Paweł święty mówi, że wiara przyszła przez Ewangelię. I tak oni nie dla wiary w syna Bożego, ale dla wiary w samego tylko Boga są usprawiedliwieni.
Ale ono miejsce, zda się temu przeciwić, gdzie mówi Apostoł, iż my przez łaskę Pana naszego Jezusa Chrystusa będziemy zbawieni, jako i oni Ojcowie?
W tamtym miejscu nie masz tego słowa Ojcowie, ale tylko jest napisano, jako i oni. A to słowo Oni ściąga się nie do bliższych słów, w których wzmianka jest o ojcach, bo nie o nich tam rzecz była, ale się ściąga do dalszych, w których jest mowa o poganach, o których właśnie rzecz idzie, którzy też w wyższych słowiech kilka razów są wystawieni przeciwko Żydom wiernym, abo żydowie wierni przeciwko poganom także wiernym. Bo tak czytamy: Bóg tedy który zna serca, dał im (rozumiej poganom) świadectwo, dawszy im i ducha świętego jako i nam (Żydom) i nie uczynił żadnej różnice między nami a nimi, wiarą oczyściwszy serca ich. (Pogan) Teraz tedy przecz kusicie Boga, kładąc jarzmo (rozumie i ceremonialny zakon) na szyję uczniów, (Pogan) którego ani Ojcowie naszy ani my znosić my nie mogli. Ale przez łaskę itd. A iż to nic nie zawadza, że to słówko Ojcowie, bliżej stoi niżeli to słowo Poganie, wyższej się nie raz pokazało, iż też w greckim słowo to Oni, jest jako mówią, generis masculini, a słowo to co znaczy pogany, jest generis neutrius i to nie ma żadnej mocy ku pokazaniu tego, żeby to słowo Oni, nie miało się ściągać do pogan, gdyż się to słowo najdzie gdzie indziej w Piśmie świętym złączone, abo referowane do słów masculini generis. Abo też jeśliby kto nie chciał, tego przyjąć, tedy się do bliższych słów, w których wzmianka jest o uczniach, wybornie ściągać może, które słowo także jest generis masculini, jako i to drugie Oni. A pewna rzecz jest, że się przez słowo uczniów rozumieją na tym miejscu poganie wierni.
O Urzędzie Królewskim Pana Chrystusowym.
Wyrozumiałem już wszytko co zamyka w sobie Urząd Prorocki Pana Chrystusa, postąp że dalej do drugich urzędów jego, to jest Królewskiego i Ofiarowniczego?
Bardzo dobrze. Wiedz że tedy, że urząd naprzód Królewski Pana Chrystusa, tak względem królowania, jako też względem ludu tego, który mu jest poddany, uważony bywa.
Któreż jest jego Królowanie?
To, że go Pan Bóg od umarłych wzbudziwszy, i do nieba wziąwszy posadził na prawicy swojej i dał mu wszytką zwierzchność na niebie i na ziemi, i wszytko poddał pod nogi jego, okrom siebie samego, aby wierne swoje rządzić, i bronić i wiecznie zachować mógł.
Gdzie to jest napisano?
Są tego pełne Pisma święte; Jednak osobliwie o tym świadczy Apostoł, mówiąc, iż Pan Bóg w tym przewyższająca wielkość mocy swojej przeciwko nam skutkiem ukazał w Chrystusie, wzbudziwszy go od umarłych, i posadziwszy go na prawicy swojej na niebiesiech, że i w Dziejach Apostolskich mówi Piotr święty: Bóg Ojców naszych wzbudził Jezusa, któregoś cie wy zgładzili zawiesiwszy go na drzewie. Tego Bóg Książęciem i Zbawicielem wywyższył prawicą swoją, aby dał pokajanie Izraelowi i odpuszczenie grzechów.
Ale oni powiedają, że Pan Jezus siebie sam od umarłych wzbudził.
Mylą się na tym bardzo, gdyż jakoś słyszał jawnie i na niezliczonych miejscach mówi Pismo święte, że go Bóg Abrahamów, Izaaków, i Jakubów, który jest Ojcem jego, od umarłych wzbudził. Co tak prawdą jest, że tez pisma nowego Przymierza częstokroć, imienia Bożego nie wyrażając, tak go opisują, ten który wzbudził Jezusa od umarłych.
A czemuż tak oni rozumieją?
Zda się im, ze niektóre miejsca Pisma świętego mają to w sobie. Jako kiedy Pan Jezus mówi: Rozwalcie ten kościół, a ja go we trzech dniach wystawię i niżej: Dlatego mię miłuje Ojciec, iż ja pokładam duszę moją, abych ją zasię wziął. Żaden jej nie odejmuje ode mnie, ale ja pokładam ją od samego siebie. I mam moc położyć ją, i mam moc zasię wziąć ją. A kiedy Apostoł mówi o Panu: Chrystus raz za grzechy cierpiał, Sprawiedliwy za niesprawiedliwe, aby nas przywiódł do Boga umartwiony ciałem a ożywiony duchem.
A co na pierwsze miejsce odpowiedasz?
Naprzód tak ogółem odpowiedam, że te miejsca Pisma świętego, których tak mało jest, i które są figuralne i ciemne, nie mogą być przeciwko tak wielom i tak jasnym świadectwom Pisma świętego wystawione, żeby te których tak mało jest, i które są tak ciemne, miały te których tak wiele jest, i które tak jasne są, wykładać, ale potrzeba te, których tak mało jest, i są tak ciemne rozumieć i wykładać według drugich, których i tak wiele jest, i tak jasne są. Po tym co sie dotyczy pierwszego miejsca, naprzód słowo to greckie, które jest przetłumaczone przez słowo Wzbudzę może też być wyłożone przez słowo Wysławię. Stąd rozumieć się może, że Pan Chrystus, gdy go Bóg od umarłych wzbudził, ciało swoje wysławił.. Po tym, nie potrzeba w tych mowach figuralnych do samych słów przywiązywać się, ale tylko na rzecz samę i wyrozumienie patrzeć, zwłaszcza jeśliby się według samych słów maiło postanowić co nieprawdziwego, i inszym Pismom świętym przeciwnego. Na ostatek, jeśliby się kto upornie trzymał onego słówka Wzbudzę, tedy niechaj się przypatrzy temu co Pan Jezus mówi: Ktokolwiek by utracił dusze swą, ożywi ją. Gdzie jeśliby się kto słów trzymać chciał, musiałby rzec,że i wierni samych siebie od umarłych wzbudzają.
A jakoż to rozumieć?
Tak, iż Pan Chrystus tak chce mówić: Choć mię zamordujecie ja we trzech dniach z martwych wstanę.
A na drugie miejsce jak odpowiedasz?
Mowa ta: ma moc duszę swoję zasię wziąć, nie dowodzi tego żeby Chrystus miał mieć moc niejako w sobie będąc, gdy był umarł. Bo czytamy o inszych wiernych, ze im dana jest moc, abo zwierzchność, aby się starali dziatkami Bożymi, to jest nieśmiertelnymi; chociaż pewna rzecz jest, ze je Pan Bóg ma darowawszy im nieśmiertelność, dziatkami swoimi uczynić, a w nich żadnej mocy takiej nie masz. Stąd się pokazuje, że tego miejsca wyrozumienie to może być i jest; Jako nie na waszej wolej to zawisneło, abyście mię z świata zgładzili, ale na wolej Ojca mego, tak ani na wolej waszej będziecie, abym ja w śmierci został, ale to jest wola Ojca mego, abym ja za położenie dusze mojej, przyszedł do zmartwychwstania i wziął od Ojca żywot wieczny. Czego podpierają i one słowa wnet przydane: To rozkazanie wziąłem od Ojca mego.
A na trzecie miejsce jako odpowiedasz?
To miejsce żadnym sposobem nie dowodzi tego, żeby Chrystus sam siebie miał od umarłych wzbudzić. Gdyż tam tego nie masz żeby był duchem swoim własnym ożywiony, ale tylko, że duchem jest ożywiony. Co się słusznie o duchu Bożym rozumieć ma, gdy żeśmy wyższej pokazali, że Bóg Ojciec mocą swoją Boską tego Syna swego od umarłych wzbudził.
A jako Pan Chrystus, abo w jakim ciele od umarłych był wzbudzony?
Wzbudzony był od umarłych w tymże właśnie ciele, w którym był zamordowany. Gdyż czytamy, że po zmartwychwstaniu jadał i pijał z uczniami swemi, i rany swoje w rękach i w nogach i w boku ukazywał.
Czemuż Chrystus Pan w takim ciele wzbudzony był?
Dlatego aby Apostoły i ucznie swoje upewnił o swoim zmartwychwstaniu, dla czego też przez 40 dni po swym od umarłych powstaniu, z nimi się umawiał, i często się im ukazywał.
A jakie teraz Pan Jezus ma ciało?
Ma ciało nieśmiertelne, chwalebne, mocne, duchowne, gdyż się stał duchem obżywiającym.
A wierni jego jakie ciała mieć będą?
Podobne ciału chwalebnemu Chrystusa Pana.
A o tym gdzie Pismo świadczy, że Pan Jezus jest do nieba wzięty?
Świadczy o tym mianowicie u Łukasza świętego w rozdziale 24, 50 -51 gdzie tak czytamy: I wywiódł je aż do Betanii, i podniósłszy ręce swe błogosławił im. I stało się gdy im błogosławił, rozstał się z nimi i był niesion wzgórę do nieba. O czym też masz w Mar. 16, 19 i Dz. Apst. 1, 9.
Dla której że przyczyny wzięty jest do nieba?
Dlatego, żer w niebie mieszka nieśmiertelność i tam jest dom i rzecz pospolita wszytkich dziatek Bożych, do której on jako przewodnik ich uprzedził, aby im miejsce zgotował.
A o tym gdzie Pismo świadczy, że Pan Jezus usiadł po prawicy Bożej, i ma wszytko sobie poddano?
Tamże do Efezjan rozdz. 1, 20-22 gdzie o tym wszytkim Apostoł wyraźnie mów i 1 do Kor. 15, 27 i 1 Piotra 3, 22.
Co to jest siedzieć po prawicy Bożej?
Jest na miejscu Bożym być i moc skuteczną mieć, ku rządzeniu i zachowaniu ludu Bożego, która się w tym zamyka, że Chrystus i nas ciały i nad duszami ludzkimi moc zupełna ma, i że nie tylko nad ludźmi, ale też i nad Anioły, i dobremi i złemi, i nad śmiercią i piekle, panuje.
Dlaczego ma Pan Jezus taką moc nad ciały i duszami ludzkimi?
Dlatego żeby ich w każdej potrzebie, i duchownej i doczesnej ratować mógł, i iż jest sędzią postanowiony żywiących i umarłych, i ma każdemu oddać według uczynków jego i sądzić go wedle skrytości serca jego.
A czemu ma moc nad Anioły dobremi i złemi?
Nad Anioły dobremi dlatego, aby ich mógł używać na wszelka usługę ku rozszerzeniu królestwa swego i ku potrzebom wiernych swych należącą. A nad złemi dlatego, żeby wszelkie usiłowania ich hamował którzy na tym są, aby wszytek naród ludzki, a najwięcej wierne, którzy nieśmiertelności dostąpić mają, wygubili i też żeby, kiedy jedno chce, mocy ich używał, ku karaniu abo zahamowaniu tych ludzi, którzy by albo chwałę jego, abo ludzi wiernych zbawieniu, ile w nich jest, szkodzić chcieli, abo inszym sposobem jemu samemu, abo wiernym jego przeciwni byli.
A czemu Pan Jezus ma moc nad śmiercią i piekłem?
Dlatego, aby wierne swe, chociaby od śmierci pożarci byli, mógł znowu ożywić, i nieśmiertelnymi uczynić, dlatego też sam Pan wyraźnie mówi, że ma klucze piekła i śmierci.
O Urzędzie Ofiarowniczym Pana Chrystusowym.
Pokazałeś mi Urząd Królewski pokaz mi też który jest Urząd Ofiarowniczy Pana Chrystusa?
Urząd Pana Chrystusa Ofiarowniczy w tym zawisnął iz jako on nas we wszytkich potrzebach naszych ratować może, tak też ratować chce, i ratuje, i dlatego też to jego ratowanie, ofiara jego jest nazwane.
Dlaczego to jego ratowanie bywa nazwane ofiarą Pana Chrystusową?
Dzieje się to sposobem mowy figuralnym, dlatego, iż jako w starym Przymierzu, kiedy najprzedniejszy Ofiarownik wchodził do miejsca najświętszego, czynił to dla samego, aby póki tam był odprawował to co na on czas wedle wolej Bożej należało, ku oczyszczeniu grzechów ludu Bożego, tak teraz pod nowym Przymierzem wstąpił do tego Chrystus Pan do nieba i tam się okazuje przed Bogiem, aby wszytko to, cokolwiek do oczyszczenia grzechów naszych należy, odprawował.
Co to jest oczyszczenie grzechów naszych?
To zamyka w sobie dwie rzeczy. Pierwsza jest, wybawienie nas od karania, które za grzechem idzie, doczesnego i wiecznego. Druga wybawienie od innych grzechów, abyśmy im nie służyli.
Jako to oczyszczenie grzechów naszych Pan Jezus na niebie sprawuje?
To sie dotyczy pierwszej rzeczy, tak ją odparwuje, że mocą tą którą ma od Ojca zupełną, ustawicznie nas broni, wyrywa i jakoby zastępuje od grzechu Bożego, który na grzeszniki wylewany bywa, co Pismo święte wyraża przez to, kiedy o nim mówi, że się za nami przyczynia. A co się tknie drugiej rzeczy, tak ją odprawuje, że nas też mocą swą odciąga i odwodzi od wszytkich złości, a to gdy nam w osobie swojej wystawuje, to co za tym idzie, kiedy kto grzechów przestaje, abo tez inszym sposobem nas napominając i przestrzegając i nam pomagając i czasem też karząc od grzechów wyswabadza.
Czymże różne jest oczyszczenie grzechów pod nowym Przymierzem od oczyszczenia grzechów pod starym Przymierzem?
Oczyszczenie grzechów pod nowym Przymierzem nie tylko różne jest ale też zacniejsze, doskonalsze niżeli ono oczyszczenie grzechów pod starym Przymierzem dla dwóch przyczyn najwięcej. Pierwsza jest, że w starym Przymierzu tylko te grzechy bywały odpuszczone przez one ofiary zakonne, które ludziom pochodziły z nieumiejętności, abo słabości, dlaczego też one grzechy nieumiejętnościami i słabościami nazwane były. A za wielkie grzechy, które były przestępstwem jawnego przykazania Bożego, nie było onej ofiary, ale przestępcy branie śmierci odnosili. A jeśli Bóg kiedy komu takie grzechy odpuścili, tedy to nie z Przymierza pochodziło, ale z miłosierdzia tylko Bożego, które Bóg im ono Przymierze okazywał kiedy i komu chciał. A tu w nowym Przymierzu grzechy wszelakie bywają oczyszczone, ale tylko te których sie dopuszczamy przez nieumiejętność i słabość, ale też i te które są jawnego przykazania Bożego przestępstwem, byle jedno ten, któremu by się tak upaść trafiło, w tym nie leżał, ale przez prawdziwe pokajanie zaraz z tego powstał i do niego sie więcej nie wracał. Druga przyczyna jest, że wtórym Przymierzu tylko takim sposobem grzechy bywały oczyszczane, że docześnie kaźń bywała odpuszczana tym których grzechy bywały oczyszczane. A tu w nowym Przymierzu grzechy tak bywają odpuszczone, że nie tylko doczesne ale i wieczne karanie bywa odjęte i miasto karania wieczny żywot obiecany w Przymierzu tym których grzechy oczyszczane bywają.
Czymże obojga dowodzisz?
O tym, że grzechy wszelakie pod nowym Przymierzem bywają odpuszczone, które pod starym odpuszczone nie bywały, świadczy Apostoł Paweł święty w dziejach, gdzie tak mówi: Niechże wam tedy będzie wiadomo mężowie bracia, iż przez tego opowieda się wam odpuszczenie grzechów, i od wszytkiego na czymeście nie mogli być przez zakon Mojżesza usprawiedliwieni, przez tego, każdy wierzący usprawiedliwiony zostawa. Cóż masz Rzym. 3, 25 i Hebr. 9, 19. A iż takim sposobem grzechy bywają pod nowym Przymierzem oczyszczone, że i wieczne karanie bywa odpuszczone, i wieczny żywot obiecany, o tym masz Hebr. 10, 14 gdzie mówi: Chrystus przez własną krew wszedł raz do miejsc świętych, wieczne odkupienie nalazszy.
Czemu się ta ofiara Pana Chrystusowa na niebie odprawuje?
Dlatego iż takiego potrzeba było Przybytku, jakim miał być sam Ofiarownik, i ofiara jego. A iż Ofiarownik i sam miał być nieśmiertelny, i ofiara jego wieczna, przetoż mu było potrzeba wniść do Przybytku wiecznego. A iż takie jest niebo, mieszkanie i stolica Boża, dlatego mu do nieba wniść potrzeba było ku odprawowaniu onego urzędu, o czym jawnie świadczy autor Listu do Żydów mówiąc: Takiego nam potrzeba było Ofiarownika, który by był święty, próżen złego, niepokalany, odłączony od grzeszników, i który by sie stał wyższy nad niebiosa i niżej mówi: Jeśliby był na ziemi, nie byłciby Ofiarownikiem i niżej: Dlatego wchodząc na świat mówi, zabitej ofiary i darowania nie chciałeś, aleś mi ciało sprawił.
A za nie był Ofiarownikiem przed tym, niż tam wszedł do nieba, a zwłaszcza gdy był ukrzyżowany?
Nie był. Bo jakoś dopiero słyszał, mówi jawnie ten święty pisarz: Jeśliby był na ziemi, nie byłciby Ofiarownikiem. Do tego ponieważ tenże autor świadczy, że: powinien był przypodobanym być braciej we wszytkim, aby się stał miłosiernym i wielkim Ofiarownikiem, tedy stąd jawna jest, że póki nie był braciej przypodobanym we wszytkim, to jest w utrapieniach i śmierci, po tym też rzeczą samą Ofiarownikiem naszym miłosiernym nie był, i tak te utrapienia, i ta śmierć nie była samą ofiarą, ale drogą do niej.
A czemuż mówi Apostoł święty, że Chrystus wydał samego siebie ofiarę, i zabicie Bogu, ku wonności dobrej woniej?
Naprzód trzeba wiedzieć, ze my śmierci Pana Chrystusowej od jego ofiary nie odłączamy, i owszem twierdzimy, że samego siebie Pan Chrystus inaczej nie ofiarował, jedno za przystąpieniem śmierci, tylko to mówimy, że jego ofiara nie była rzeczą samą przed tym odprawiona niźli on od umarłych powstawszy wstapił do nieba. Bo też w onej rocznej ofierze zakonnej w której ofiara Pana Chrystusowa osobliwie była adumbrowana do odprawowania samą rzeczą ofiary koniecznie było potrzeba, aby krew do miejsca najświętszego wzniesiona była, jako o tym świadczy autor Listu do Żydów. Po tym trzeba uważać, że tu Apostoł nie mówi, że się Chrystus za nas Bogu ofiarował, bo to słowo wydał, nie ma być złączone z słowem ofiarę; ale ma być tak z osobna uważone, że się Pan Chrystus za nas wydał, rozumiej na śmierć. Bo tak też gdzie indziej tego słówka używa Pismo święte, że znaczy wydać na śmierć. A te dalsze słowa: ofiarę i zabicie Bogu, ku wonności dobrej woniej, objaśnieniem niejakim są przeszłych i zaleceniem tego uczynku Pana Chrystusowego, że samego siebie za nas wydał (Przez co napomina Apostoł wierne do naśladowania tego uczynku Pańskiego, z strony miłości.). Jako tez i gdzie indziej przez taki sposób mówienia, insze dobre uczynki zalecone są, jako masz Filipian 4, 28, i dlatego też dobroczynność, i spólne udzielanie, ofiarami nazwane są, w których się Bóg kocha, jako też i wszytkie insze dobre uczynki które czynią, którzy w Chrystusa wierzą. Które uczynki i dobre chrystiańskie figurowane były przez one ofiary zakonne.
A ono miejsce jako rozumieć, że Chrystus przez samego siebie oczyszczenie uczyniwszy grzechów naszych, usiadł na prawicy wielmożności na wysokościach?
Nie dlatego mówi ten święty autor, żeby Pan Chrystus przed tym niżeli do nieba wszedł, miał odprawić ofiarę swoję przez śmierć, ale dla tego tak mówi, że sposób oczyszczenia odtąd, jako Chrystus od umarłych powstawszy, do nieba wszedł, i tam siebie Bogu za nas ofiarował, wykonany był. To jest, to się stało, czym my poruszeni bywamy, ku przyjęciu odpuszczenia grzechów od Boga ofiarowanego, i Chrystus ma moc rzeczą samą dać nam grzechów odpuszczenie. Z których po tym rzeczy idzie ustawicznie samo oczyszczenie, i od karania za grzechy prawdziwe wybawienie.
A czemu Pismo święte mówiąc o urzędzie Ofirowniczym Pana Chrystusowym, przypomina że się za nami przyczynia?
Kiedy Pismo o Panu Chrystusie świadczy, że się on przyczynia za nami, nie dlatego się to dzieje, żeby on teraz właśnie za nami się miał modlić o co Panu Bogu. Bo się to przeciwi onej doskonalszej mocy jego, którą mu Pan Bóg samą rzeczą dał, i dla której on jest Królem naszym. Ale się to dlatego dzieje, żeby nam to dobrze w pamięć było wpojono, że wszytkiej tej mocy swojej Pan Chrystus nie ma od samego, ale z daru Ojcowskiego, i tak wszytkie sprawy odprawuje jakoby każdą razą moc do odprawienia ich od Boga przez modlitwy otrzymywał, a to dlatego Duch święty czyni, żeby prerogatywa i zacność Ojcowska cała i nienaruszona zostawała.
O Zborze Pana Chrystusowym.
Wyrozumiałem już z strony królowania Pana Chrystusowego, powiedz że mi już, który jest lud jego?
Jest zbór, abo zgromadzenie ludzi chrystiańskich, z których jedno jest widzialne, drugie niewidzialne.
O Zborze Widzialnym.
A któreż jest widzialne zgromadzenie?
Są ci którzy zbawienna naukę Pana Chrystusową maja i wyznawają. A ci zasię mogą by c uważeni, powszechnie, abo z osobna. Powszechnie, gdy wszytkie zbory widzialne po wszytkim świecie, za jeden zbór Chrystusa upatrywane bywają. Z osobna, gdy każdy zbór na pewnym miejscu będący, za zbór Chrystusa upatrywany bywa.
Ponieważ teraz wszyscy w chrześcijaństwie sobie przywłaszczają, że są zborem abo kościołem Pana Chrystusowym, powiedz że mi zali też jakie znaki, po których by zbór pana Chrystusa mógł być poznany?
Mało o tym, że się o znakach prawdziwego kościoła pytasz gdyżemci już powiedział co prawdziwy kościół ma mieć w sobie, to jest, zbawienną naukę, którą którykolwiek zbór ma i wyznawa, jest prawdziwym zborem Pana Chrystusowym, który nie ma i nie wyznawa, by nie wiem jakie znaki pokazywał, prawdziwym zborem być nie może. Ale to samo, to jest, mieć naukę zbawienną opisania natury samej zboru Pana Chrystusowego należy , być znakiem jego właśnie mówiąc nie może, ponieważ znak musi być różny od rzeczy samej, której jest znakiem.
To tedy do poznania, gdzie jest prawdziwy kościół, dosyć jest poznać która jest nauka zbawienna Pana Chrystusowa?
Dobrześ to pojał i zrozumiał. Abowiem kto już zna naukę i one przyjmuje, już jest w tym kościele prawdziwym, a za tym mu nie potrzeba pytać się o znakach, po których by kościół był poznany. Nauka zaś zbawienna która by była, jużeś z tej naszej rozmowy zrozumiał.
O Rządzie Zboru Pana Chrystusowego.
Ponieważ żeś mi pokazał, że się prawdziwy kościół Pana Chrystusa widzialny na nauce zbawiennej sądzi, powiedz że mi też, jaki w tejże nauce ma rząd sobie przepisany?
Rząd ten zamyka w sobie naprzód powinności osób tych które są w zborze Pańskim, a po tym dozór pilny aby te powinności zachowane były.
Któreż są te osoby które do zboru należą?
Osoby te jedne są które przodują, a drugie, które ich słuchają.
Któreż są te osoby które przodują?
Są Apostołowie, Prorocy, Ewangeliści, Nauczyciele, Pasterze, Dozorcy, Starszy i Diakonowie.
A któraż jest powinność osób tych które zowiesz Apostoły?
Jest jako im Pan Jezus rozkazuje iść na wszytek świat, i ewangelię Pana Chrystusową opowiedać, na co oni byli najpierwej od Pana Jezusa obrani i od niego samego posłani dlaczego też Apostoły nazwani są, które też Pan Chrystus Duchem im wydajnie zesłanym, i mocami wielkimi uzbroił.
A któraż jest powinność Proroków?
Rzeczy przyszłe opowiedać, i rzeczy trudne do nabożeństwa chrystiańskiego należące wykładać.
Któraż jest powinność ewangelistów?
Apostołom w opowiedaniu ewangelii pomagać i one po różnych miejscach roznosić, jaki był Filip i Tymoteusz i inszy.
Któraż jest powinność nauczycieli, pasterzy, dozorców i starszych?
Inszym w mowie przodować i rządu we zborze Pańskim we wszytkich przestrzegać i za ludem Bożym się modlić.
Która jest powinność diakonów?
Zawiadować o potrzebach zborowych, a zwłaszcza ludzi ubogich.
Co się dotycze Apostołów i Proroków, tedy pewna jest rzecz, że tych czasów dzisiejszych zgoła ich nie masz. Abowiem przyczyna, dla której na on czas obrani posłani byli, ustała. A przyczyna była ta, że pan Bóg chciał przez nie naukę Syna swego napierwej światu objawić, i one utwierdzić. Dlaczego też oni nazwani są fundamentem i gruntem zboru Pana Jezusowego, od Apostoła Pawła świętego. Skoro tedy nauka Pana Chrystusa dostatecznie wedle rady Bożej objawiona i utwierdzona była, tedy takich osób, które by ja objawiały, i utwierdzały, potrzeba nie było.
Czemuż Apostoły i Proroki fundamentem zboru Pana Chrystusowego zowiesz, ponieważ sam Pan Jezus jest jego fundamentem?
W inszym wyrozumieniu nazwani Apostołowie i Prorocy fundamentem Zboru Pana Chrystusowego, a w inszym Pan Jezus jest fundamentem tegoż zboru swego. Bo kiedy się to mówi o Apostołach i Prorokach, tedy się to rozumie względem inszych ludzi, którzy do tego zboru Pańskiego należą, i na nauce Apostołów i Proroków cale polegają, A na ten czas Pan Chrystus bywa uważany, jako coś większego, to jest jako kamień węglowy onego fundamentu, jako tamże do Efezów napisano jest. A kiedy sie mówi o samym Panu Chrystusie, że on jest fundamentem zboru swego rozumie się to nie tylko względem inszych ludzi, ale i samych Apostołów, którzy na Panu przybudowani są jako i duszy wierni.
A o Ewangelistach co mówisz?
To, iż jako Apostołowie, tak i oni ustali. Gdyż oni pospołu z Apostołami naukę na on czas nową opowiedali, a dzisiaj nauka ta apostolska za bardzo starodawna przyjęta jest.
A o drugich osobach co mówisz?
Rozumię, że trwają po dziś dzień, dlatego iz tez te posługowania trwają, dla których oni postanowieni są.
A jakoż na to usługowanie postanowieni bywają?
Tak jako w nauce apostolskiej przypisano mamy.
A to jako?
Z strony Nauczycielów, Pasterzów, Dozorców i Starszych masz naukę dostateczną u Pawła świętego: Potrzeba Dozorcy być bez naganienia, mężem jednej żony, czujnym, roztropnym, ochędoznym, goście miłującym, ku nauczaniu sposobnym. Nie opiłym, nie zwadliwym, nie szukającym zysku szkaradego; ale miernym, nie walecznym, nie miłującym pieniędzy, który by dom swój dobrze sprawował, który by dziatki miał w poddaństwie, z wszelaką statecznością. A jeśliby kto nie umiał własnego swego domu sprawować, jakoż pieczę mieć będzie o zborze Bożym? Nienowotnym, aby będąc nadętym, nie wpadł w sąd diabłów, A potrzeba mu tez mieć dobre świadectwo od obcych, aby nie wpadł w urąganie i sidła diabelskie. Także też do Tytusa: Dozorca ma być bez przygany, jako szafarz Boży, nie hardy, nie gniewliwy, nie opiły, nie zwadliwy, nie szukający zysku szkaradego. Ale rad goście przyjmujący, dobre miłujący, roztropny, sprawiedliwy, pobożny, powściągliwy, który by się trzymał onej wiernej powieści wedle nauki, iżby też mógł napominać przez zdrową naukę i strofować tych którzy się sprzeciwiają.
A za nie trzeba tym, którzy innych uczą i rządu doglądają we zborze Pańskim, aby osobliwym jakim sposobem posłani byli?
Nie potrzeba. Abowiem oni teraz nie przynoszą ludziom jakiej nauki nowej i przed tym niesłyszanej, ale tylko naukę apostolską z dawna przyjętą ludziom przekładają i aby według niej żyli, one napominają. Stąd tez Apostoł opisując mianowicie te rzeczy, które do postanowienia osób takich należą, żadnej wzmianki o posłaniu nie czynili. Jednak kiedy sposoby wedle przepisu apostolskiego obrane bywają i te dwie rzeczy osobliwie w sobie mają. Naprzód żywot nienaganny, po tym sposób ............................( str 183 Pdf 357 katechizmu ) i dla takiego postanowienia wedle powagi i zalecenia u wszytkich słusznie mają mieć.
A cóż tedy o onych słowiech Apostolskich rozumiesz: Jakoż będą opowiedać, jeśli nie będą posłani?
To, iż w onych słowiech Apostoł nie mówi o każdym przepowiedaniu, ale tylko o przepowiedaniu rzeczy nowych, przed tym niesłychanych, jakie było apostolskie, i inszych ich na on czas pomocników, które posłania koniecznie potrzebowało, jakie iż teraźniejszych nauczycieli i dozorców przepowiedanie nie jest, jako się trochę wyższej pokazało, tedy im też posłania, żadnego nie potrzeba.
A diakonowie jako maja być postanowieni?
O tym patrz do Tymoteusza: Diakonowie także poważni, nie dwojakiego słowa, nie pilnujący wina, nie szukający szkaradnego zysku. Mający tajemnice wiary w czystym sumieniu. A ci też niechaj pierwej będą doświadczeni, za tym niechaj niech służą, będąc bez naganienia, i niżej : Diakonowie niech będą mężowie jednej żony, który by dziatki dobrze rządzili i własne domy , abowiem którzy by dobrze służyli sprawia sobie stopień dobry, i wielkie bezpieczeństwo w wierze, która jest w Chrystusie.
Powiedziałeś mi o osobach przodujących, powiedz mi też o słuchaczach.
Powinność słuchaczów abo młodszych jest, aby starszym posłuszni byli, we wszytkim tym cokolwiek oni według słowa Bożego rozkazują, o czym tak mówi list do Hebrajczyków: Bądźcie posłuszni wodzom waszym a ugadzajcie, abowiem oni czują o duszach waszych, jako ci którzy liczbę oddają, aby to z wesele czynili, a nie wzdychając, boć to wam niepożyteczno. Aby tym którzy ich nauczają, wszelakich dóbr użyczali i dwojakiej czci godne poczytali. Aby przeciwko nim skargi nie przyjmowali, wyjąwszy na dwu abo na trzech świadkach.
O Karności Zboru Pana Chrystusowego.
Wyłożyłeś mi powinności osób tych, które są we zborze Pańskim, powiedz że mi co to za dozór, aby te powinności zachowane były?
Dozór ten dwojaki jest: Jeden który wszytkim spónie należy, drugi, który osobliwie przodującym.
Który jest dozór wszytkim spólnie przynależący?
Ten tak opisany jest: Patrzcie bracia, iżby kiedy nie było w którym z was, serce złośliwe niedowiarstwa ku odstąpieniu od Boga żywego. Ale napominajcie jedni drugie na każdy dzień, póki dzisiaj nazywamy, iżby który z was nie był zatwardzon zawiedzeniem grzechu., i niżej: Przypatrujmy się jedni drugim ku pobudzeniu miłości i dobrych uczynków, nie opuszczając stołecznego zgromadzenia naszego ( jako mają obyczaj niektórzy) owszem napominając., i niżej: Doglądajcie aby kto nie odstał od łaski Bożej iżby który korzeń gorzki w górę wyrastając nie przekazał, a przezeń wiele by się ich pokalało., i Apostoł Paweł święty mówi: Napominajcie się społecznie i budujcie jeden drugiego, i niżej: Prosimy Was bracia, napominajcie nieporządne, cieszcie lękliwe, znaszajcie niemocne, nieskwapliwymi bądźcie przeciwko wszytkim.
A z nieporządnemi jako postępować?
Dwojakim obyczajem. Bo abo ich z osobna potrzeba karać, abo jawnie.
A jakoż ich z osobna karać trzeba?
Tak jako nas Pan Jezus nauczył: Jeśliby brat twój zgrzeszył przeciwko tobie, idź, a karaj go między tobą i onym samym, jeśli cię usłucha, zyskałeś brata swojego. Ale jeśli nie usłucha, weźmi z sobą jeszcze jednego, abo dwu, aby w uściech dwu abo trzech świadków stanęło każde słowo. A jeśliby ich nie usłuchał, powiedz zborowi.
A czemuż ich tak karać trzeba?
Dlatego, iż jako z tego miejsca obaczyć możesz, przeciwko nam z osobna grzeszą, stąd też dla tejże przyczyny toż masz rozumieć o każdym prywatnym abo osobnym występku, bądź przeciwko Panu Bogu samemu, bądź przeciwko inszej osobie imo nas samej popełnionym, bo tego i sama sprawiedliwość potrzebuje i miłość chrystiańska po każdym wyciąga.
A jako ich jawnie karać trzeba?
Abo słowy, abo uczynkiem.
A jako słowy?
Tak, żeby od wszytkich był strofowany jawnie we Zborze Pańskim, o czym masz do Tymoteusza: Grzeszące strofuj przed wszytkimi, aby się i drudzy bali., i do Koryntczyków: Dosyćci takowe mu na sfukaniu tym, które się stało od wielu
A jako uczynkiem?
Abo gdy się towarzystwa jego strzeżemy, i jeść i pić z nim nie chcemy, choć go jeszcze nie mamy za nieprzyjaciela, ale jako brata napominamy. Abo kiedy go zgoła ze zboru Pańskiego wyłączamy i juz więcej za brata nie poczytamy, ale za obcego mamy.
Gdzież o tym napisano?
O pierwszym sposobie masz do Koryntczyków: Jeśliby który, odzywając sie bratem, byłby wszetecznikiem, abo łakomym, abo bałwochwalcą, abo żuwcą, abo pijanicą, abo drapieżcą, żebyście z takowym ani jedli. Po tym do Tesaloniceńczyków; Opowiedamy wam bracia w imię Pana naszego Jezusa Chrystusa, iżbyście się odłączyli od każdego brata nieporządnie chodzącego a nie według podania, które wziął od nas, i niżej: Abowiem gdyśmy byli u was tośmy wam opowiedali iż jeśliby kto nie chciał robić, niechże też i nie je, i niżej: A jeśli kto jest nieposłuszny mowie naszej przez list tego oznajmijcie, a nie mieszkajcie z nim, aby się zawstydził. A nie poczytajcie go za nieprzyjaciela, ale upominajcie jako brata. A o drugim sposobie masz tamże do Koryntczyków, kiedy mówi: Odetnijcie złośnika z pośród siebie, i u Mateusz świętego: Jeśliby zboru nie słuchał, niech ci będzie jako poganin i celnik.
Czemu takie karanie jest w zborze Pana Chrystusowym?
Aby ten który występuje naprawiał a drudzy aby sie bali i nie byli zarażeni od nierządnych. A za tym, aby zgorszenie od zboru Pańskiego odjęte było, źle słowo Pańskie nie słynęło i tak chwała Pańska zesromocona nie była.
A cóż za niebezpieczeństwo przypada na takie ludzi, o których się wyższej mówiło?
To, że z Królestwa Pana Chrystusowego wyrzuconemi będąc, nic innego im nie zostawa, jedno zginięcie wieczne, gdyż to odłącznie nic innego nie jest, jedno ono związanie, o którym pan Chrystus mówi u Mateusza: Amen, amen powiedam wam, cobyście kolwiek związali na ziemi, będzie związano na niebie, a cobyście rozwiązali na ziemi, będzie rozwiązane w niebie.
A cóż to jest za zwięzowanie i rozwięzowanie które ma zbór Pański?
Jest deklaracja i opowiedzenie wedle słowa Pańskiego, kto tego jest godny i kto niegodny, aby był we zborze Pana Chrystusowym.
Który jest dozór przodującym właśnie, abo osobliwie należący?
Powinni wszytkie te powinności wyższej pomienione, nie tylko pilniej niż wszyscy inni wykonywać, ale też do ich wykonywania wszytkich pobudzać, zboru wszytkiego doglądać, i każdemu się z osobna przypatrywać, i w czas nie w czas przynaglać, strofować, fukać, z wszelka nieskwapliwością i nauką jako to masz do Tymoteusza, z taką jednak ostrożnością to odprawować maja, jako Apostoł uczy: Starszego nie fukaj, ale jako ojca napominaj, młodsze jako bracia. Starsze (niewiasty) jako matki, młodsze jako siostry z wszelaką czystością.
O Zborze Niewidzialnym Pana Chrystusowym.
A któreż jest zgromadzenie niewidzialne?
Są ci, którzy Panu Jezusowi dufają i jemu są posłuszni i dla tegoż właśnie jego ciałem są.
A czemuż ten zbór niewidzialnym nazywają?
Dlatego, ze oczom ludzkim podległy nie jest. Bo żaden tego zboru niewidzialnego człowiekiem być nie może, jedno który by miał ducha Pana Chrystusaowego, gdyż Apostoł jawnie mówi: Iż kto ducha Chrystusowego nie ma ten nie jest jego. Do tego żaden nie może być członkiem zboru tego, jedno który by miał prawdziwą wiarę w Pana Chrystusa. Bo przez wiarę w ciało Pana Chrystusowe wszczepieni bywamy, i wiarą w nim stoimy, a duch Pana Chrystusowy i prawdziwa wiara weń żadną miarą od na widziane być nie mogą, gdyż to oboje w sercu jest zakryto, bo i duch Chrystusowy do serca posłany bywa i sercem bywa wierzono ku sprawiedliwości.
A za nie może z zwierzchownych uczynków być poznano, kto jest członkiem zboru Pana Chrystusowego?
Z uczynków zwierzchownych może w prawdzie snadnie każdy obaczyć, kto nie jest członkiem zboru Pana Chrystusowego, to jest, kto nie ma ducha jego, i wiary prawdziwej, bo Apostoł mówi, że jawne są uczynki ciała, ale zaś z powierzchownych uczynków trudno poznać pewnie, gdzie jest duch Pana Chrystusa, i wiara prawdziwa. Łatwie bowiem zwierzchowne uczynki, które z serca szczyrego nie pochodzą, kształt takowy na się wziąć mogą jak i te mają, które z serca prostego wynikają, krótko mówiąc, może kto złym będąc w sercu, zmyślić sobie postawę dobrego człowieka z wierzchu, ale człowiek serca dobrego będąc, nie może na się wziąć człowieka złego postawy.
Wyrozumiałem już wszytko to co należy do znajomości Bożej i Pana Chrystusowej, powiedz że mi jeśli jeszcze co do wiadomości tej drogi zbawiennej jest potrzebnego?
Już ci się wszytko dostatecznie pokazało. Twoja rzecz jest abyś to statecznie wyrozumiawszy i pojąwszy, pamiętał i wedle tego żywot swój prowadził, a Pan Bóg niechaj ci do tego pomoże, któremu iż nam dał te rozmowę skończyć szczęśliwie, niech będzie chwała przez Pana naszego Jezusa Chrystusa na wieki, Amen.
DOSKONAŁOŚĆ SZLACHECTWA I ZACNOŚCI, DOSKONAŁOŚCIĄ CNOTY MA BYĆ OZDOBIONA.
Str. 189 wypuszczono słowa:
Nie bierz imienia Pana Boga twego nadaremno. Bo bez karania nie puści z ziem tego, który imię jego nadaremno bierze.
Co to jest, brać imię Boże nadaremno?
Jest Boga na świadectwo wzywać w rzeczach niesprawiedliwych.
A cóż przydano do tego przykazania w nowym Przymierzu?
Naprzód iż nie tylko Pana Boga na świadectwo wzywać nie możemy, ale też i Pana Jezusa Chrystusa, gdyż on jest badaczem serc naszych.