WACŁAW POTOCKI

1625 - 1696

Poeta polskiego baroku urodził się w pierwszej połowie lat dwudziestych XVII wieku (około 1621 roku) w Woli Łużeńskiej (ziemia biecka). Pochodził z szlacheckiej rodziny ariańskiej herbu Śreniawa. Był starannie wykształcony (nauki pobierał prawdopodobnie w Raciborsku). Pędził żywot ziemiański, gospodarując na roli odziedziczonej po ojcu. Okresowo pełnił obowiązki między innymi sędziego grodzkiego w Bieczu i podczaszego krakowskiego. Podporządkował się uchwale sejmowej (1658), nakazującej arianom zmianę wyznania lub opuszczenie kraju, i przeszedł na katolicyzm - nie bez oporów i goryczy. Żona jego, Katarzyna z Morsztynów, z arianizmem się nie rozstała, co sytuacji poety nie ułatwiało. Tracił kolejno członków swojej rodziny: najpierw syna Stefana, który - schorowany - zmarł po wyprawie chocimskiej 1673 roku, następnie córkę Zofię, braci, zięcia Jana Lipskiego, syna Jerzego. Wdowa po tym ostatnim, Aleksandra, opiekowała się poetą w ostatnich latach jego życia. Potocki zmarł w Łużnej w 1696 roku.

Twórczość literacką, obfitą i wielorako zróżnicowaną, uprawiał Potocki w ciągu półwiecza. Współczesnym niemal cały dorobek pisarski poety nie był jednak znany; być może, docierał do nich w postaci manuskryptów. Większość ocalałych utworów doczekała się publikacji dopiero w XIX i XX wieku. Na twórczość Potockiego składają się romanse, dzieła epickie i liryczne, zbiory wierszy refleksyjnych i okolicznościowych, satyr i fraszek.

W romansach, takich jak Judyta, Wirginia, Syloret, Lidia, rozwijał Potocki motywy już to biblijne, już to antyczne (te ostatnie wywodziły się z popularnych wówczas Historii etiopskich Heliodora i Metamorfoz Apulejusza) - z ich niezwykłymi przygodami, wędrówkami, intrygami, nieoczekiwanymi zmianami akcji. W Argenidzie wykorzystał szeroko w tamtym czasie czytany romans szkockiego autora, Johna Barclaya, łączący w sobie fantastyczną fabułę, dramatyczne zdarzenia z refleksją i moralizowaniem.

Jakub Sobieski, Commentariorum Chotinensis belli libri tres, Gdańsk 1646

Spośród utworów epickich czołowe miejsce zajęła Transakcyja wojny chocimskiej, napisana w pięćdziesięciolecie bitwy pod Chocimiem (1621). Zaprojektowana została jako wierszowana (13-zgłoskowiec) kronika, przynosi dokładną relację z przebiegu kampanii chocimskiej. Autor oparł się na dziele Jakuba Sobieskiego (ojca późniejszego króla) Commentariorum Chotinensis belli libri tres (Komentarzy o wojnie chocimskiej księgi trzy ) z 1646 roku oraz na innych źródłach pisanych i przekazach ustnych. Stworzył wyidealizowany wizerunek rycerstwa polskiego, któremu przeciwstawił obraz Turków. Hetmana Jana Karola Chodkiewicza i hetmana kozackiego Piotra Sahajdacznego przedstawił jako herosów bez skazy, natomiast Osmana jako demona. Relacji z przebiegu bitwy towarzyszą liczne dygresje ("dygresy"), w których dokonał oceny współczesnych sobie generacji, dostrzegając upadek cnót rycerskich i zniewieścienie. Podjął tu również tematy ogólniejszej natury, zastanawiał się nad upadkiem całej ludzkości, rozsnuwał bardzo pesymistyczne wizje.

W twórczości lirycznej, między innymi w Pieśniach, powracały motywy religijne (w formie modlitwy, wyznań pokutnika) i osobiste związane ze zgonem bliskich poety. Wśród wierszy funeralnych są Periody, tworzące zbiór osiemnastu trenów powstałych po śmierci syna Stefana. Wyrastają one z tradycji polskiej poezji renesansowej, zwłaszcza Trenów Jana Kochanowskiego.

W ciągu kilkudziesięciu lat pisał Potocki i układał w całości kompozycyjne wiersze reprezentujące różne gatunki literackie. Powstał tak zbiór ponad 2000 wierszy ostatecznie zredagowany przez autora pod koniec życia. Dziś występuje najczęściej pod tytułem Ogród nie plewiony (lub Ogród fraszek). Tworzą go utwory drobne i obszerniejsze, poważne i żartobliwe, nierzadko rubaszne, wiersze refleksyjne, okolicznościowe i satyryczne, fraszki i anegdoty, bajki, zagadki, kalambury i anagramy, opowiadania z życia towarzyskiego i politycznego. Poeta odmalował w nich - plastycznie i szczegółowo, z kronikarską wręcz drobiazgowością - świat szlachecki z jego obyczajami i zwyczajami. Nie pominął przy tym siebie i swoich najbliższych. Na rzeczywistość szlachecką spoglądał z perspektywy życzliwego, wyrozumiałego sąsiada, humorysty, lecz wcale często także satyryka i moralisty, strofującego szlachtę i duchowieństwo za egoizm, chciwość, nieuctwo i tchórzostwo.

Drugi wielki zbiór (liczący także ponad 2000 utworów), powstały w ciągu kilkunastu końcowych lat życia poety, nosi tytuł Moralia i opiera się na dziele Erazma z Rotterdamu Adagia, będącym komentowanym słownikiem łacińskich przysłów i sentencji. Nawiązując do nich i do ich polskich odpowiedników, rozwinął Potocki - w fraszkach, pieśniach refleksyjnych i satyrach - swoje poglądy na temat ustroju Rzeczypospolitej, miejsca poszczególnych stanów w państwie, wypowiedział się krytycznie o duchowieństwie, jego chciwości i głupocie, o szlachcie i magnaterii, wystąpił w obronie chłopów (Wolne kozy od pługu) i opowiedział się za tolerancją wyznaniową (miał tu na uwadze przede wszystkim braci polskich zwanych arianami). Moralia przynoszą jednak nie tylko aktualne, doraźne obserwacje, ale i uogólnienia o charakterze uniwersalnym, refleksje bardzo osobiste - niewolne od rozczarowań, goryczy i poczucia osamotnienia w obliczu zła.

Potocki zapewnił sobie własne, odrębne miejsce w dziejach literatury dawnych epok - głównie dzięki takim dziełom, jak Transakcyja wojny chocimskiej, Ogród nie plewiony i Moralia, w których objawił się jako znakomity świadek swoich czasów, uważny obserwator i odpowiedzialny moralista.

Zbór ariański w Kościelcu pod Proszowicami

This poet of the Polish Baroque was born in the first half of the 1620s (around 1621) in Wola Łużeńska (Biecz area). He came from a noble Aryan family. He was carefully educated (probably in Raciborsk). He lived the life of the gentry, managing a farm inherited from his father. Periodically, he performed many civic duties, including those of a local magistrate in Biecz and a cup-bearer in Krakow. He acquiesced to the parliamentary act (1658) commanding Aryans to change their religion or leave the country, and was converted to Catholicism - not without doubts and bitterness. His wife, Katarzyna of the Morsztyn family, did not reject Aryanism, which did not make the poet's situation easier. He lost members of his family one by one: first, his son Stefan who returned ailing from the Chocim expedition of 1673, then his daughter Zofia, his brothers, his son-in-law Jan Lipski, and his son Jerzy. The widow of Jerzy, Aleksandra, took care of the poet in the last years of his life. Potocki died in Łużna in 1696.

His literary output, plentiful and varied, took Potocki half a century to create. However, his contemporaries knew little of his literary production; probably it reached them in the form of manuscripts. Most of the works which survived were published only in the nineteenth and twentieth centuries.

Potocki's production includes romances, epic and lyrical works, collections of reflective and occasional verse, satires and epigrams. In romances such as Judyta, Wirginia, Syloret, Lidia, Potocki developed Biblical and ancient motifs (the latter came from Ethiopian Stories by Heliodor and Metamorphoses by Apuleius, both popular at that time) with their unusual adventures, journeys, intrigues, unexpected turning points. In Argenida, he drew from a romance, widely read at that time, by a Scottish author, John Barclay, combining a fantastic plot and dramatic events with reflection and moralising.

Among the epic works the most important position is occupied by Transakcyja wojny chocimskiej ("Transaction of the Chocim War"), written on the fiftieth anniversary of the Battle of Chocim (1621). Designed as a chronicle in verse (13-syllable), it provides a precise report of the course of the Chocim campaign. The author based his work on Commentariorum Chotinensis belli libri tres ("Commentary on the Chocim War in three volumes") by Jakub Sobieski (father of the king-to-be) of 1646 and on other written and oral sources. He created an idealised image of Polish knighthood to which he opposed an image of the Turks. Hetman Jan Karol Chodkiewicz and Cossack hetman Piotr Sahajdaczny were presented as immaculate heroes, and Osman was presented as a demon. The report of the course of the battle is accompanied by numerous digressions in which he evaluated his contemporary generations, noticing a decline of knightly virtues and unmanliness. He also dealt with more general issues, pondered upon the decline of mankind in general and weaved very pessimistic visions.

In his lyrical production, including Pieśni, ("Hymns"), there reoccurred religious motifs (in the form of prayer, confessions of a penitent) and personal ones related to the death of close relatives of the poet. Among the funeral poems, there are Periody ("Periods") forming a collection of eighteen threnodies written after the death of his son Stefan. They draw on the tradition of Polish Renaissance poetry, especially on Treny ("Threnodies") by Jan Kochanowski.

During several decades, Potocki wrote and composed collections of poems representing various literary genres. In this way, a set of over 2000 poems was created and finally edited by the author at the end of his life. Today, this appears most frequently with the title Ogród nie plewiony or Ogród fraszek ("Unweeded garden" or "Garden of Epigrams"). The collection consists of small and larger works, solemn and humorous, often bluff, reflective, occasional and satirical poems, epigrams and anecdotes, fables, riddles, puns and anagrams, stories from social and political life. The poet pictured there the world of the nobility, with its customs and habits, in a vivid, chronicle-like and meticulously precise manner. In the description, he did not omit himself and his relatives. He saw the life of nobility from a perspective of a kind-hearted, tolerant neighbour, a humorist but also, quite often, a satirist and moralist, reprimanding the nobility and clergy for egoism, greed, ignorance and cowardice.

Another great collection (also of more than 2000 works) created during the last several years of the poet's life is entitled Moralia and based on Adagia by Erasmus of Rotterdam, which was a dictionary of Latin proverbs and sayings with a commentary. With reference to them and their Polish equivalents, in epigrams, reflective songs and satires, Potocki presented his opinions on the political system of Poland, the place of each class in the state; he criticised the clergy for their greed and stupidity; the nobility and aristocracy; he defended peasants (Wolne kozy od pługu) ("Goats free from the plough") and expressed his approval of religious tolerance (he meant mainly the Polish Brothers called Aryans). Moralia, however, contains not only current and topical observations but also generalisations which are universal in character, very personal reflections not free from disillusionment, bitterness and a sense of loneliness in danger.

BIBLIOGRAFIA - BIBLIOGRAPHY

• W.Potocki, Dzieła, oprac. L. Kukulski, słowem wstępnym poprzedziła B. Otwinowska, t. I-III, Warszawa 1987.
• L.Kukulski, Prolegomena filologiczne do twórczości Wacława Potockiego, Wrocław 1962.
• J.Malicki, Słowa i rzeczy. Twórczość Wacława Potockiego wobec polskiej tradycji literackiej, Katowice 1980.
• M.Kaczmarek, Sarmacka perspektywa sławy. Nad "Wojną chocimską" Wacława Potockiego, Wrocław 1982.
• Potocki (1621-1696). Materiały z konferencji naukowej w 300-lecie śmierci poety, Kraków, 4-7 listopada 1996, pod red. W. Waleckiego, Kraków 1998.